De energietoeslag is een groot succes. Gemeenten hebben zeker 90 procent van de inwoners met een laag inkomen bereikt. Tegelijk is het aantal aanvragen zo hoog, dat het tot financiële tekorten leidt bij gemeenten. Bijna de helft van de gemeenten komt niet uit met de middelen die het Rijk beschikbaar heeft gesteld. Dit blijkt uit een Divosa-peiling naar de financiële toereikendheid van de energietoeslag 2022.
Uit de Divosa-peiling, waar 125 gemeenten aan deelnamen, blijkt dat voor 48% het budget onvoldoende is om de kosten voor het uitkeren en uitvoeren van de energietoeslag te dekken. Het gaat hierbij om de aanvragen voor inwoners met een inkomen tot 120% van het sociaal minimum. Gemeenten hebben beleidsvrijheid om te kiezen voor een andere inkomensgrens, maar driekwart van de gemeenten hanteert deze norm.
Het percentage gemeenten met een financieel tekort is hoger dan verwacht; in de uitvraag van augustus 2022 verwachtte nog een derde van de gemeenten een tekort. Dat blijkt dus bijna de helft te zijn. Een kwart komt ongeveer uit met het budget; een vijfde van de gemeenten geeft aan geld over te houden. Met name gemeenten met minder dan 100.000 inwoners lijken in de problemen te komen. Toch is ook bij twee G4-gemeenten sprake van een tekort.
Divosa vindt het positief dat zoveel inwoners met deze regeling geholpen konden worden. De energietoeslag kent het hoogste bereik van alle gemeentelijke regelingen. Hiermee zijn ook inwoners die in een financieel precaire situatie verkeren, maar die bij de gemeenten nog niet bekend waren, in beeld gekomen.
Het tekort op de uitkerings- en uitvoeringskosten varieert van 2% tot zelfs 100%, met een gemiddeld tekort van 15% ten opzichte van de beschikbare middelen. Gemeenten wijzen erop dat het budget op basis van lagere cijfers is toegekend dan het daadwerkelijke aantal inwoners tot 120% van het sociaal minimum. Bovendien heeft het Rijk in maart 2022 zelf al onderkend dat gemeenten door de gehanteerde verdeelsystematiek financiële risico’s lopen. Het uitgangspunt was dat gemeenten deze regeling kostendekkend zouden kunnen uitvoeren; door het succes van de regeling is dat nu niet het geval.
Divosa heeft er op de Haagse tafels op gewezen dat compensatie van het tekort in de rede ligt. De uitvoering van een rijksregeling, zoals de energietoeslag, zou niet tot hogere uitgaven voor gemeenten moeten leiden. Zeker niet omdat gemeenten hier een stap naar voren hebben gedaan omdat de rijksdiensten niet konden leveren.
Uit de peiling blijkt dat de gemeenten de tekorten vooral dekken door geld te onttrekken aan de algemene middelen, gevolgd door de inzet van beschikbare middelen voor de bijzondere bijstand. En dat heeft gevolgen. Er gaan minder middelen en personele inzet naar andere projecten en dienstverlening, waardoor mogelijk wachtlijsten ontstaan.
Als financiële compensatie voor 2022 uitblijft, voorziet Divosa ook andere consequenties. Gemeenten zouden bij de toekenning van de energietoeslag 2023 op de rem kunnen gaan staan, bijvoorbeeld door een lagere norm te hanteren of een vermogenstoets toe te passen.
Naast de uitvoering van de energietoeslag, laat de peiling zien dat het merendeel van de gemeenten nog extra stappen zet om inwoners te ondersteunen. Ruim één op de drie ondervraagde gemeenten doet dit in de vorm van een noodfonds, dat zich veelal op inwoners in specifieke situaties richt. Daarnaast neemt een derde nog aanvullende maatregelen, door een maatwerkvoorziening te treffen, de individuele bijzondere bijstand uit te breiden of in te zetten op reeds bestaande externe fondsen.
Divosa legt de rapportage op de bestuurlijke tafel tussen VNG en Rijk, met het pleidooi dat de gemeenten een tekort op het budget voor de energietoeslag 2022 voor de doelgroep met een inkomen tot 120% van het sociaal minimum volledig vergoed krijgen van het Rijk. Divosa vindt dat de uitvoering van deze regeling niet ten koste mag gaan van de kwaliteit van de verdere dienstverlening van de gemeenten, en ook niet ten koste van vertrouwen tussen gemeenten en rijk als het gaat om het in partnerschap realiseren van snelle oplossingen in tijden van crises.
Divosa wil voorkomen dat gemeenten met een overschot dit moeten gaan terugbetalen. Dat was vooraf niet afgesproken, en deze middelen zijn vaak al ingezet in aanvullende maatregelen. We vinden dat het Rijk de verantwoordelijkheid moet nemen ten aanzien van de imperfecties van de verdeelsleutel. Een nabetaling aan gemeenten met een tekort ligt daarom het meest voor de hand.
Ook wil Divosa voorkomen dat gemeenten bij de energietoeslag 2023 opnieuw risico lopen op een tekort. Divosa verwacht dat de aanpassingen in de verdeelsleutelsystematiek daar aan bijdragen, hoewel de verwachting is dat de groep die in aanmerking kan komen voor de energietoeslag 2023 zal toenemen door de stijging van het minimumloon met ruim 10%. Om financiële nadelen voor gemeenten te voorkomen pleit Divosa er dan ook voor dat het Rijk eventuele tekorten op de energietoeslag ook in 2023 financieel compenseert.
