Vaak wordt agressie geweten aan persoonlijkheidspathologie (Callous and Emotional eigenschappen, CU traits) of andere psychiatrische ziektes zoals Borderline, ADHD of psychose. Maar recent onderzoek laat zien dat dit veel genuanceerder ligt. Pijn uit het verleden, stress in de omgeving (het leefklimaat) blijken een steeds grotere rol te spelen bij agressie. Wetenschappelijk was het al langer bekend dat slaapgebrek een belangrijke rol kon spelen bij agressie, maar een nieuwe studie van Hisler bevestigt dit. Dit zou belangrijke gevolgen moeten hebben voor de aanpak van agressie in onze samenleving.
Het gaat over slaapgebrek als gevolg van bijvoorbeeld angst, zorgen of nachtmerries en een Post Traumatische Stresstoornis als gevolg van trauma. In het kort triggert slaaptekort de sympathische activiteit van het stress-systeem in het lichaam met als gevolg een vecht/vluchtreactie of bevriezen. De gevolgen zijn dat je gevoeliger wordt voor pijn en negatieve emotionele stimuli, zoals nare herinneringen. Dat komt doordat het emotiecentrum (de Amygdala) in onze hersenen, wat te vergelijken is met die van een paard, overgestimuleerd wordt en het controlecentrum (de Prefrontale Cortex), de ruiter die het paard onder controle zou moeten houden, gedempt wordt en daardoor ook de adaptieve responsen die je normaal wel hebt, zoals even nadenken voordat plotseling je in woede uitbarst.
Door stress ben je minder in staat om goed na te denken en rustig te reageren op je omgeving. Je raakt sneller in paniek, het zogenoemde Systeem 1-denken van Kahnemann: het nemen van snelle beslissingen met veel denkfouten waar je later spijt van hebt. Systeem 2-denken, nadenken voordat je reageert, zou handiger zijn geweest….
De omgeving snapt dit gedrag vaak niet en heeft het over ‘oninvoelbaar gedrag’ zoals paniek, vluchten en bevriezen als er gevoelige zaken naar boven komen. Ook mensen die oneerlijk of gemeen tegen iemand doen triggeren het Systeem 1-denken door het herleven van oude trauma’s.
Wij als hulpverleners zien dat vaak niet en denken al snel aan psychopathologie en ziekte, want dat past in ons medische wereldbeeld van mensen die anders doen en daarom een ziekte hebben.
Ook bijvoorbeeld als iemand dingen in het dagelijkse leven niet helemaal doorziet: als iedereen iets anders wilt en jij het moeilijk vindt om dat allemaal uit elkaar te houden, bijvoorbeeld bij een licht verstandelijke beperking. Op dat moment kan je geen kant uit en gaat het vaak mis. We noemen dat sociale nadeelsituaties. Die kunnen heel goed te maken hebben met stress, angst en slaaptekort, maar ook met aangeleerde hulpeloosheid omdat mensen of kinderen met problemen vaak door veel hoepels van hulpverleningsinstanties moeten springen.
Dan is het gedrag (het paard) moeilijk om controle te houden door de ruiter. Uiteindelijk gaat het gedrag van het paard soms tot boosheid en agressie leiden, maar ook tot terugtrekgedrag (bevriezen), verdriet en depressie. Die stress zorgt ervoor dat mensen en kinderen zich terugtrekken, minder gaan eten en minder goed kunnen slapen.
In het in juli gepubliceerde onderzoek van Hisler en collega’s (2020) bleek dan ook dat als de spanning te groot wordt, mensen slechter slapen en agressief gedrag als ‘copingmechanisme’ op de loer lag: slaapgebrek bevordert agressie.
In onze samenleving wijten we agressie echter vaker aan het individu als verwarde persoon en niet aan omstandigheden als stress, verwaarlozing, misbruik, mishandeling en als gevolg van slaapgebrek. Het ligt in onze samenleving namelijk altijd aan de ander: het individu, de verwarde persoon die als gevolg van pijn nachtenlang wakker ligt met herbelevingen en stress. Dat is immers makkelijker dan de oorzaken van gedrag, gebaseerd op pijn te zoeken bij onze samenleving of de hulpverlening zelf.
De samenleving in de vorm van de politie, het OM en de rechtspraak aan de ene kant en de hulpverlening aan de andere kant moeten voor deze mechanismen meer oog krijgen in plaats van straffen op basis van vermeende (ongeneeslijke) psychopathologie. Het onderzoek naar de relatie tussen pijn, slaapgebrek en agressie kan daarbij helpen.
Anglin, J. P. (2014). Pain, normality, and the struggle for congruence: reinterpreting residential care for children and youth. Oxford: Routeledge.
G Hisler, A Miller, Z Krizan. 0276 Does Losing Sleep Unleash Anger?Sleep, 2020; 43 (Supplement_1): A105 DOI: 10.1093/sleep/zsaa056.274
Helm, G. H. P. van der, Matthys, W., Moonen, X., Giesen, N., Heide, E. S. van der, & Stams, G. J. J. M. (2013).
Measuring Inappropriate Responses of Adolescents to Problematic Social Situations in Secure Institutional and Correctional Youth Care: A Validation Study of the TOPS-A. Journal of Interpersonal Violence, 28(8), 1579-1595.
