De Nederlandse gezondheidszorg staat onder druk. Door stijgende zorguitgaven, vergrijzing, toename van het aantal mensen met een chronische ziekte (bijna 10 miljoen!) (1), steeds nijpender personeelstekorten en niet te vergeten de COVID-19-pandemie, schuurt, piept en kraakt het stelsel. Passende zorg (2), en ‘preventie & leefstijlgeneeskunde’ als onderdeel hiervan, lijken steeds vaker het antwoord op de vragen hoe we Nederlanders gezond en de zorg houdbaar houden. Ook in het Integraal Zorgakkoord (IZA) zijn preventie en leefstijlgeneeskunde belangrijk. In dit artikel licht ik graag toe waarom leefstijl ook passende zorg is, en hoe professionals in zorg en welzijn hieraan bij kunnen dragen.
Dat preventie relevant is, behoeft geen betoog. En dat een gezonde leefstijl hierin een centrale rol speelt evenmin. Aandoeningen die voorkómen kunnen worden, behoeven immers geen behandeling en genezing. In de afgelopen jaren hebben preventie en leefstijl echter ook hun weg gevonden naar de zorg, met name bij de zogenaamde ‘leefstijlgerelateerde ziekten’. Tot voor kort stonden medicamenteuze therapieën centraal in de behandeling van leefstijlgerelateerde ziekten. Begrijpelijk, want in sommige gevallen zijn medicijnen de belangrijkste behandeloptie.
Maar we zien steeds meer dat in veel gevallen specifieke leefstijlinterventies in sterke mate kunnen bijdragen aan een effectieve behandeling van leefstijlgerelateerde ziekten. (3) Concreet zien we dat deze interventies ziektelast en medicatiegebruik kunnen verminderen en de kwaliteit van leven kunnen verbeteren. Het zijn deze specifieke interventies die vallen onder de noemer ‘leefstijlgeneeskunde’.
Leefstijlgeneeskunde is hetzelfde als geïndiceerde of zorg gerelateerde preventie. (4) Mede door de coronacrisis is het thema leefstijlgeneeskunde relevanter en actueler dan ooit. Door de introductie van de Gecombineerde Leefstijl Interventie (GLI) is begin 2019 een start gemaakt met leefstijl als onderdeel van de Zorgverzekeringswet (Zvw). Naast de interventies die nu onder de GLI al aangeboden en vergoed worden, is in toenemende mate bewijs voor (gecombineerde) leefstijlinterventies bij diverse ziektebeelden.
Zeker de helft van de Nederlanders kampt met één of meerdere chronische ‘volksziekten’. Van steeds meer ziekten weten we dat leefstijl een fundamentele rol speelt in het ontstaan en de instandhouding. Hoe werkt dat? Door lichaamsveroudering functioneren processen na verloop van tijd minder goed. Hierdoor kunnen ziekten ontstaan. Een ongezonde leefstijl verstoort en versnelt het natuurlijke verouderingsproces, waardoor er eerder en vaker klachten en ziekten ontstaan. (5) Deze klachten en ziekten hebben vaak ook een zekere samenhang. Zo verhoogt obesitas het risico op diabetes type 2, hart- en vaatziekten en diverse vormen van kanker en dementie. De ene kwaal kan vervolgens weer leiden tot nieuwe klachten en ziekten. Mogelijke complicaties van diabetes type 2 kunnen zijn: depressie, hart- en vaatziekten, kanker, blindheid, nierziektes en dementie.
Leefstijlgerelateerde ziekten worden ook wel systeemziekten genoemd. Dit omdat ze het gevolg zijn van complexe schade aan ons biologisch systeem, en omdat onderliggende processen met elkaar samenhangen en op elkaar reageren. Het gaat om processen in het metabole systeem, immuunsysteem en hormonale systeem. Verkeerde voeding, te weinig beweging, slechte slaap, alcohol, roken en stress: het zijn allemaal leefstijlfactoren die deze processen kunnen verstoren. Ook de opslag van vet in het lichaam speelt een rol (vooral vet in de buik en de organen). De ontregelde processen kunnen een chronisch ontstekingsproces in weefsels veroorzaken. Als deze milde ontsteking lang genoeg duurt, raken weer andere processen verstoord en kunnen ziekten ontstaan.
Om leefstijlinterventies effectief in te kunnen zetten voor herstel of behandeling van ziekten, is een systeemverandering nodig in de zorg. Dit gaat niet vanzelf en vraagt om verbinding van partijen en krachten. Daarom hebben TNO en LUMC in 2018 het Nederlands Innovatiecentrum voor Leefstijlgeneeskunde opgericht, onder de naam Lifestyle4Health. Het streven van alle betrokken partners en experts van het Lifestyle4Health-platform is om eigen regie op gezondheid en leefstijlinterventies tot een van de centrale bouwstenen van de gezondheidszorg van morgen te maken. En om daarbij aandacht te hebben voor de vraag: hoe kan zorg in de spreekkamer worden verplaatst naar ondersteuning bij gezondheid in de woon- en werkkamers van mensen zelf? (6)
Dat leefstijlinterventies bij iemand met een klacht of ziekte via bijvoorbeeld de huisarts worden ingezet is logisch. Immers, de huisarts is vaak hoofdbehandelaar en beslist samen met de patiënt over de best passende behandeling. Maar dit betekent niet dat de interventie en begeleiding ook automatisch plaatsvindt in de huisartsenpraktijk. Niet in de laatste plaats omdat deze huisartsenpraktijken al sterk overbelast zijn. Maar ook – en dit is minstens zo belangrijk – omdat mensen maar circa vier uur per jaar in de huisartsenpraktijk zijn, terwijl zij verder ruim 7.100 uur thuis wonen, koken, eten, bewegen, slapen en ontspannen. En dan zijn mensen gemiddeld zo’n 1.600 uur per jaar op hun werk te vinden.
Hier ligt echter nog wel een grote uitdaging. Minder of anders eten, meer bewegen en voldoende slapen: het lijkt eenvoudig, maar voor veel mensen met één of meerdere chronische ziekten is dat behoorlijk ingewikkeld. Het leidt bovendien tot frustraties bij deze mensen en hun zorgverleners. (7) Alle betrokkenen, van professionals tot beleidsmakers, moeten erkennen dat veranderen van leefstijl niet gemakkelijk is. (8) Zo is er onder andere specifieke aandacht nodig voor verschillen tussen groepen en individuen. Want voor sommige groepen en mensen is het moeilijker om gezond gedrag aan te nemen dan voor andere. Sociaaleconomische gezondheidsverschillen, culturele verschillen of het hebben van een migratieachtergrond kunnen van invloed zijn.
Hier is een belangrijke rol weggelegd voor professionals die dicht bij mensen zelf staan, die hun woon-, leef-, beweeg- en werkomgeving goed kennen, en die weten welk aanbod beschikbaar en passend is. Deze samenwerking krijgt steeds meer gestalte, bijvoorbeeld middels initiatieven als de Nationale Diabetes Challenge en 2diabeat. (9) En ook is er steeds meer aandacht voor de grote toegevoegde waarde van ervaringsdeskundigen, die zich nationaal en regionaal steeds meer organiseren. Een goed voorbeeld is Je Leefstijl Als Medicijn. (10)
Om de druk op de Nederlandse gezondheidszorg te verlichten zijn preventie & leefstijlgeneeskunde dus belangrijke aspecten. Ook voor mensen die al ziek zijn of een klacht hebben, vanuit de zorg en in verbinding met het sociaal domein. Er is zeker nog veel dat onderzocht moet worden in dit kader, maar dit onderzoek moet actiegericht. Tijd om te wachten is er namelijk niet.
RIVM, Volksgezondheidenzorg.info, 2021. Chronische aandoeningen en multimorbiditeit. Te raadplegen via: https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/chronische-aandoeningen-en-multimorbiditeit/cijfers-context/huidige-situatie#!node-aantal-mensen-met-chronische-aandoening-bekend-bij-de-huisarts
Zorginstituut Nederlands en Nederlandse Zorgautoriteit. Samenwerken aan passende zorg: de toekomst is nu. November 2020. Te raadplegen via: https://www.nza.nl/actueel/nieuws/2020/11/30/zorginstituut-en-nza-schetsen-in-advies-randvoorwaarden-passende-zorg
Lifestyle4Health platform, december 2019. Bundel Wetenschappelijk bewijs leefstijlgeneeskunde. Te raadplegen via: https://lifestyle4health.nl/algemeen/leefstijlgeneeskunde-verdient-prominente-plek-in-geneeskundig-onderzoek-en-beleid/
Link naar podcast: https://lifestyle4health.nl/algemeen/podcast-5-gezond-ouder-worden-met-een-gezonde-leefstijl/
Leefstijlverandering in de spreekkamer. Hooghangend fruit. Smulders Y. Ned Tijdschr Geneeskd. 2019;163:D3809. ntvg.nl/D3809. Te raadplegen via: https://www.ntvg.nl/artikelen/leefstijlinterventie-de-spreekkamer
Lifestyle4Health platform, juli 2022. Gedragsexpertise is de sleutel tot effectief leefstijlbeleid’. Te raadplegen via: https://lifestyle4health.nl/onderzoek/gedragsexpertise-de-sleutel-tot-effectief-leefstijlbeleid/
Home - Nationale Diabetes Challenge - Bas van de Goor Foundation en 2diabeat | Samen de opmars van diabetes type 2 stoppen. Te raadplegen via: https://www.nationalediabeteschallenge.nl/
Stichting Je Leefstijl als Medicijn. Te raadplegen via: https://jeleefstijlalsmedicijn.nl/
