In de laatste twintig jaar is er veel onderzoek gedaan naar de gevolgen van seksueel misbruik. Veel van dit onderzoek richt zich op de verwoestende gevolgen voor de slachtoffers jaren later. Vaak zijn ze voor het leven getekend, worstelen nog iedere dag met PTSS, raken sneller verslaafd en plegen soms delicten. Er is echter weinig bekend over de ‘overlevers’, zij die een uitzonderlijke weerbaarheid laten zien en er uit weten te komen. Er is niet veel onderzoek gedaan naar de kenmerken van weerbaarheid van slachtoffers en hoe het verder afliep. Het boek van Karin Bloemen geeft een inkijk in weerbaarheid die verder gaat dan alleen beschermende factoren.
In het boek geeft Karin Bloemen een verslag van haar schoolperiode, waar een nieuwe stiefvader (Ben Kuijt) een seksueel roofdier blijkt te zijn die haar moeder prostitueert en haar dochters systematisch misbruikt. Het misbruik kon in een klein Noord-Hollands dorp zo lang doorgaan omdat iedereen die vermoedens had zweeg en de hulpverlening faalde.
Uit een systematische review van Domhardt ea. uit 2015(1) blijkt dat tussen de 10 en 53% van de slachtoffers naderhand een normaal leven konden opbouwen. Het glas is vaak halfleeg of halfvol. Veel misbruikslachtoffers sterven jong. Beschermende factoren die werden gevonden waren steun van de omgeving, contact met leeftijdsgenootjes (verbondenheid), actieve coping, optimisme, vertrouwen in eigen kunnen, naar school gaan (competentie) en eigen keuzes kunnen maken (autonomie). Precies de psychologische basisbehoeften van de Zelfdeterminatietheorie van Ryan & Deci, 2017. Veel slachtoffers werden gekenmerkt door afhankelijkheidsrelaties en gebrek aan autonomie is daarom fnuikend. Grootschalige studies zoals die van Domhardt ea. zijn echter meestal gebaseerd op vragenlijsten (kwantitatief onderzoek) en kunnen daarom stukken van het ware verhaal missen.
In haar boek beschrijft Karin Bloemen dat ze meer dan duizend keer door haar stiefvader werd misbruikt vanaf haar achtste jaar. Toch bleef ze uiteindelijk overeind. Wanneer we haar boek analyseren op beschermende factoren, vinden we inderdaad meer dan de kwantitatieve studies. Ik heb hiervoor relevante passages (labels) in het boek gemarkeerd en die geanalyseerd.
De resultaten komen deels overeen met de systematische review van Domhardt, maar werpen ook licht op intrapsychische processen als reactie op het misbruik:
Labels |
Inhoud |
Aantal keer gevonden |
Verbondenheid (zussen) |
Onderlinge band |
11 |
Fantasiewereld |
Wegvliegen op paard, foto’s, Emma Peel als strijdbaar voorbeeld, jezelf onzichtbaar maken voor gevaar |
20 |
Competentie en autonomie |
Dingen waar je goed in bent, school, toneel, zingen |
8 |
Jezelf uitzetten/dissociatie |
Blok ijs worden, onderkant lichaam ontkennen, hersenpan op zwart |
21 |
Hyperactiviteit en vechtlust |
Veel beweging |
6 |
De belangrijkste passage komt misschien wel op pagina 227, als ze overweegt zelfmoord te plegen (vechtlust):
“Als ik in het meer verdwijn laat ik Ben Kuijt winnen. Dat mag niet gebeuren. Ik heb recht op mijn leven, op mijn geluk, op intimiteit, of echte liefde, op al die dingen die hij mij misgunt…Ik laat me niet stukmaken.”
In overeenstemming met de systematic review van Domhardt zien we belangrijke elementen als sociale steun (verbondenheid met anderen), autonomie en competentie terugkomen als motivationele elementen. Ook zien we een belangrijke intrapsychische component die uit twee factoren bestaat die met elkaar verband houden: een fantasiewereld en dissociatie.
Een fantasiewereld creëren om te ontsnappen noemen we mentaliseren. Uit onderzoek naar mentaliseren van bijvoorbeeld Fonagy & Bateman (2008; 2013) blijkt dat dit een effectieve techniek is om negatieve gedachten te neutraliseren. Net als bij Karin Bloemen, die op een gevleugeld paard wegvloog, had Eva, een misbruikt meisje met een PIJ-maatregel, die veel had meegemaakt en zichzelf regelmatig van het leven probeerde te beroven de foto hieronder van een Grieks dorpsplein uit een blaadje gescheurd en in haar cel opgehangen.
Daar verplaatste ze zich naar in haar meest wanhopige momenten. Op een gegeven moment besloot ze, net als Karin Bloemen, dat ze wilde blijven leven omdat ze daar nog een keer naartoe wilde gaan en vond dat er nog zoveel in het leven te halen viel. Dat gaf haar weerbaarheid een bijzondere impuls. Ze is veertig jaar jonger dan Karin Bloemen en heeft nog veel dingen een plek te geven. Ze omschrijft zichzelf in het jongerenblad 7 Days (8-2-2020) als een meisje dat iets verschrikkelijks is overkomen en iets verschrikkelijks heeft gedaan. Haar verhaal kenmerkt zich ook door jezelf en je gevoel tijdelijk uitschakelen, iets wat bij haar leidde tot een delict.
Dissociatie (Bloemen noemt het ‘mijn hersenpan op zwart zetten’) is het fenomeen dat je je bewustzijn tijdelijk uitschakelt en overzet naar een stukje in je hersenen waar je niet bij kan. Dat helpt om de pijn niet meer te hoeven voelen.(2) Alexithymie (gevoelloosheid) is waarschijnlijk eenzelfde mechanisme als dissociatie om pijn niet meer te hoeven voelen. Veel kinderen willen niet dood, maar kunnen niet meer met de pijn leven. Er even niet meer zijn of de pijn te hoeven voelen geeft ruimte om te blijven leven.
Over je ervaringen schrijven is ook een manier te leren je verleden achter je te laten. Veel slachtoffers geven zichzelf de schuld van hun misbruik. Door erover te schrijven komt je er achter dat het niet je schuld was. Voorbeelden zijn de boeken van H.O.P.E (Op reis), van Noa (Winnen of leren) en van Evi (Ik ben (niet) normaal).(3,4,5) De verhalen spreken voor zich en niet altijd loopt het goed af.
Wanneer we naar ‘Mijn ware verhaal’ kijken komen hier een aantal belangrijke lessen voor de samenleving en hulpverlening naar voren:
Kijk niet weg, ook niet in de stad, het dorp of op school. Professionals, politie en leerkrachten moeten signalen van misbruik herkennen.(6)
Neem de signalen altijd serieus en schakel deskundige hulp in.
Wij als samenleving moeten in het onderwijs en de zorg beter naar onze kinderen leren luisteren.
De Karin Bloemens en Eva’s verdienen ook een beter leven. Als het toch mis is gegaan moeten we ze daarom ondersteunen om weerbaarheid te ontwikkelen, zodat zij later ook recht kunnen hebben op hun eigen leven, geluk, op intimiteit, of echte liefde.
(1) Domhardt M, Münzer A, Fegert JM, Goldbeck L. Resilience in Survivors of Child Sexual Abuse: A Systematic Review of the Literature. Trauma, Violence, & Abuse. 2015;16(4):476-493. doi:10.1177/1524838014557288
(2) Zie voor een uitvoerige bespreking hoofdstuk 15 van het boek Leefklimaat! (Van der Helm, 2018).
(3) H.O.P.E., Op reis (2020).
(4) Noa Pothoven, Winnen of leren (2018).
(5) Evi van Arragon, Ik ben (niet) normaal (2018).
(6) Zie https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kindermishandeling/vraag-en-antwoord/hoe-herken-ik-seksueel-misbruik-bij-een-kind
