1.1Deze zaak gaat over de afwikkeling van huwelijkse voorwaarden tussen partijen ten aanzien van de onderneming van de man. De huwelijkse voorwaarden bevatten een uitsluiting van iedere gemeenschap van goederen en een periodiek verrekenbeding. Aan het periodieke verrekenbeding hebben partijen geen uitvoering gegeven. De man is tijdens het huwelijk een eenmanszaak begonnen. De eenmanszaak is in 2013 ingebracht in een B.V. waarvan de man enig aandeelhouder werd. Het hof heeft de stellingen van de vrouw aldus begrepen dat zij de te verrekenen waarde van de aandelen in de B.V. op de peildatum (14 april 2018) stelt op de waarde van de in 2013 ingebrachte eenmanszaak (€ 268.943,--) en heeft geoordeeld dat de man die waarde niet heeft bestreden. Het hof heeft in de verrekening betrokken de waarde van de aandelen van de B.V. van de man als een vordering in rekening-courant van de man op de B.V.

1.2De man voert in cassatie onder meer aan dat het hof heeft miskend dat ingevolge art. 1:141 lid 1 en 3 BW niet relevant is welk bedrag de man in 2013 zou hebben ingebracht in de B.V., maar wat de omvang is van het vermogen op de peildatum (14 april 2018). Ook stelt de man dat het hof buiten het partijdebat is getreden en de devolutieve werking van het appel heeft miskend. Tevens bevat het middel motiveringsklachten. Ik concludeer tot verwerping van het cassatieberoep.

2.2Bij inleidend verzoekschrift, dat op 13 juni 2019 is ingekomen bij de rechtbank Rotterdam (hierna: de rechtbank), heeft de man, voor zover in cassatie van belang, verzocht de echtscheiding uit te spreken, de verrekening vast te stellen in het kader van de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden en te bepalen dat partijen op grond van het niet uitgevoerde periodieke verrekenbeding niets van elkaar te vorderen hebben. Volgens de man behoort tot het te verrekenen vermogen niet de onderneming [A] B.V.n

Vgl. de tussenbeschikking, r.o. 3.4.2, 3.4.22.

2.3De vrouw heeft, behalve voor zover het betreft het verzoek tot echtscheiding, gemotiveerd verweer gevoerd en, voor zover in cassatie van belang, verzocht de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden vast te stellen met inachtneming van hetgeen door de vrouw is gesteld, inhoudende dat de man wordt veroordeeld tot betaling van een nog nader vast te stellen bedrag, primair als gevolg van de bedoeling van partijen, subsidiair als gevolg van de redelijkheid en billijkheid en meer subsidiair als gevolg van de afrekening op grond van art. 1:141 lid 3 BW. Volgens de vrouw behoren [A] B.V. en de dochtermaatschappij [B] B.V. tot het te verrekenen vermogen. De vrouw voert aan dat het privévermogen van partijen ter hoogte van € 268.943,--, zoals ingebracht in de onderneming, overgespaard inkomen is, zodat dit behoort tot het te verrekenen vermogen.n

Vgl. de tussenbeschikking, r.o. 3.4.3, 3.4.4, 3.4.12 (aanhef en onder g.) en 3.4.22.

De man heeft verweer gevoerd tegen dit zelfstandige verzoek van de vrouw.

2.4Nadat partijen over en weer stukken hebben ingediend, heeft op 8 oktober 2020 een mondelinge behandeling plaatsgevonden, waarvan een proces-verbaal opgemaakt. Partijen zijn tijdens de mondelinge behandeling overeengekomen dat de boekhouder opdracht wordt gegeven om de aandelen van de man in [A] B.V. te waarderen en dat hij eveneens zal bezien of er overgespaard inkomen is ingebracht.n

Proces-verbaal mondelinge behandeling op 8 oktober 2020, p. 15; tussenbeschikking, r.o. 3.4.23.

2.5Bij tussenbeschikking van 14 december 2020n

De tussenbeschikking. Zie voetnoot 1.

heeft de rechtbank, voor zover in cassatie van belang, de behandeling van de zaak over de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden aangehouden om partijen in de gelegenheid te stellen aan de rechtbank te verstrekken de rapportage van de boekhouder met betrekking tot [A] B.V. en het standpunt van ieder van partijen over de waarde waartegen deze onderneming betrokken moet worden in de verrekening.n

R.o. 3.4.30, 4.9-4.11.

Nadien hebben partijen over en weer meerdere berichten, waarvan een aantal voorzien van bijlagen, overgelegd.

2.6Bij beschikking van 27 augustus 2021n

Rb. Rotterdam 27 augustus 2021, zaaknr. / rekestnr.: C/10/584977 / FA RK 19-9368.

(hierna: de eindbeschikking) heeft de rechtbank de man veroordeeld aan de vrouw te betalen een bedrag van € 130.416,61 in het kader van de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden. De rechtbank heeft geconstateerd dat de afgesproken waardering door de boekhouder van [A] B.V. niet heeft plaatsgevonden en dat dit de man valt te verwijten omdat het op zijn weg lag deze opdracht aan zijn boekhouder te verstrekken omdat het zijn onderneming is. (r.o. 2.13) Vervolgens heeft de rechtbank overwogen dat partijen het erover eens zijn dat bij de oprichting van de onderneming het eigen vermogen van de eenmanszaak van de man is ondergebracht in de onderneming. Naar het oordeel van de rechtbank is gesteld noch gebleken dat destijds bij de oprichting van de eenmanszaak, voor zover dit tijdens het huwelijk is gebeurd, overgespaard inkomen als bedoeld in art. 1:141 lid 3 BW is ingebracht. Het opgebouwde eigen vermogen van de eenmanszaak behoorde daarom op 31 december 2012 tot het privévermogen van de man. De waarde van de aandelen in [A] B.V. behoort daarmee niet tot het te verrekenen vermogen. (r.o. 2.15)

2.7De vrouw is op 24 november 2021, in de zaak met nummer 200.303.996/01, in hoger beroep gekomen van de tussenbeschikking van 14 december 2020 en de eindbeschikking van 27 augustus 2021 bij het gerechtshof Den Haag (hierna: het hof). De man heeft een verweerschrift tevens houdende incidenteel appel ingediend. De vrouw heeft verweer gevoerd in het incidenteel appel.

2.8De man is op 24 november 2021, in de zaak met nummer 200.304.062/01 in hoger beroep gekomen van de tussenbeschikking van 14 december 2020 en van de eindbeschikking van 27 augustus 2021. De vrouw heeft een verweerschrift tevens houdende incidenteel appel ingediend. De man heeft verweer gevoerd in het incidenteel appel.

2.9De vrouw heeft het hof verzocht, voor zover in cassatie van belang, in het principaal appel in zaak 200.303.996/01 en in het incidenteel appel in zaak 200.304.062/01, met uitvoerbaarverklaring bij voorraad, de bestreden beschikkingen partieel te vernietigen en opnieuw rechtdoende te bepalen dat [A] is opgericht in 2013 in plaats van in 2010 en dat de gehele waarde van de onderneming van de man tot het te verrekenen vermogen behoort, dat de vrouw derhalve aanspraak maakt op de helft van de onderneming, zijnde een bedrag van € 134.471,-- en opnieuw rechtdoende te bepalen dat de vrouw in totaal aanspraak kan maken op een bedrag van € 268.548,25, althans een zodanig bedrag als het hof in goede justitie juist acht. De man heeft, voor zover in cassatie van belang, de beroepen van de vrouw bestreden en het hof verzocht de bestreden beschikkingen te bekrachtigen voor zover de vrouw daarvan de partiële vernietiging heeft verzocht.

2.10De man heeft het hof verzocht, in het principaal appel in zaak 200.304.062/01 en in het incidenteel appel in zaak 200.303.996/01, bij beschikking, voor zover mogelijk uitvoerbaar bij voorraad, de eindbeschikking te vernietigen, indien nodig onder aanvulling van de feiten en rechtsgronden, voor zover deze zien op de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden en, opnieuw rechtdoende, te bepalen dat de vrouw aan de man dient te betalen een bedrag van € 465,75, althans een door het hof in goede justitie te bepalen bedrag. De vrouw heeft de beroepen van de man bestreden.

2.11Nadat partijen in beide zaken over en weer stukken hebben ingediend, heeft het hof beide zaken gevoegd en op 7 april 2023 gezamenlijk mondeling behandeld. Van de mondelinge behandeling is proces-verbaal opgemaakt.

2.13Bij procesinleiding van 28 september 2023 heeft de man – tijdig – cassatieberoep ingesteld van de beschikking van 28 juni 2023. In de procesinleiding is een voorbehoud tot aanvulling van het middel gemaakt vanwege het ontbreken van een proces-verbaal van de mondelinge behandeling in hoger beroep. Naar aanleiding van het ontvangen proces-verbaal heeft de man op 2 november een aanvullende procesinleiding ingediend. De vrouw heeft een verweerschrift ingediend dat strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

3.1Het middel vangt aan met een inleiding die geen klachten bevat (p. 1-3) en omvat vervolgens twee onderdelen (I en II). Onderdeel I bestrijdt het oordeel van het hof dat de waarde van de aandelen van de man in [A] B.V. van € 268.943,-- als een vordering in rekening-courant van de man op de B.V. in de verrekening moet worden betrokken. Het onderdeel valt uiteen in vier subonderdelen (I.1 t/m I.4) die – samengevat en onder meer – het volgende aan de orde stellen. Subonderdeel I.1 stelt dat het oordeel van het hof van een onjuiste rechtsopvatting van art. 1:141 lid 1 BW getuigt. Subonderdeel I.2 voert aan dat het hof art. 24 en 149 Rv heeft geschonden, omdat de vrouw niet heeft gesteld dat de waarde van de aandelen op de peildatum op € 268.943,-- moet worden gesteld. Subonderdeel I.3 is gericht tegen de overweging van het hof dat de man de waarde van de aandelen niet heeft bestreden. Subonderdeel I.4 (en overigens ook I.1) bevat een motiveringsklacht gericht tegen het oordeel van het hof dat het de waarde van de aandelen van € 268.943,-- als een vordering in rekening-courant van de man op de B.V. in de verrekening betrekt. Onderdeel II bevat alleen een voortbouwklacht. De aanvullende procesinleiding stelt dat het proces-verbaal van de zitting op 7 april 2023 de klachten van onderdeel I onderstreept en onderschrijft en werkt dit met een enkele opmerking bij de subonderdelen I.1 t/m I.3 kort uit.

3.3Op de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden tussen partijen is afdeling 2 van titel 8 van Boek 1 BW van toepassing, aangezien art. 9 van de huwelijkse voorwaarden een verplichting tot periodieke verrekening van inkomsten inhoudt.n

Afdeling van 2 van titel 8 van Boek 1 over verrekenbedingen is ingevoerd op 1 september 2002 met inwerkingtreding van de wet van 14 maart 2002 tot wijziging van titel 8 van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek (regels verrekenbedingen), Stb. 2002, 152 (iwtr. Stb. 2002, 370). De afdeling heeft, voor zover voor deze zaak van belang, onmiddellijke werking voor bestaande huwelijkse voorwaarden met een periodiek verrekenbeding. Zie art. IV Wet regels verrekenbedingen; Kamerstukken II 2000/01, 27554, nr. 3, p. 20-21 en Kamerstukken II 2001/02, 27554, nr. 5, p. 13-14.

Deze afdeling is van regelend recht: tenzij anders is bepaald kan bij huwelijkse voorwaarden van het in de afdeling geregelde worden afgeweken (art. 1:132 lid 2 BW).

3.5De verrekenverplichting heeft betrekking op inkomsten of vermogen (art. 1:132 lid 1 BW). Art. 1:133 lid 2 BW beperkt de verrekenverplichting tot inkomsten die of vermogen dat de echtgenoten tijdens het bestaan van de verplichting hebben verkregen. Ook sluit deze bepaling vermogen dat krachtens erfrecht of gift is verkregen uit van de verplichting tot verrekening. Partijen kunnen het inkomens- resp. vermogensbegrip bij huwelijkse voorwaarden definiëren.n

Zie nader over de begrippen inkomen en vermogen en het definiëren ervan o.a. concl. A-G Snijders, ECLI:NL:PHR:2023:1075, voor HR 8 maart 2024, ECLI:NL:HR:2024:338, onder 3.4 e.v. en 3.12.

In deze zaak heeft het hof – in cassatie onbestreden – geoordeeld dat onder het inkomensbegrip van art. 6 van de huwelijkse voorwaarden ook het inkomen valt dat door partijen werd genoten als winst uit onderneming. (r.o. 19)

3.7In het derde lid van art. 1:141 BW is een bewijsregel opgenomen die beoogt de afwikkeling van periodieke verrekenbedingen te vergemakkelijken.n

Kamerstukken II 2000/01, 27 554, nr. 3, p. 17.

Het bewijsvermoeden houdt in dat indien bij het einde van het huwelijk aan een bij huwelijkse voorwaarden overeengekomen periodieke verrekenplicht als bedoeld in het eerste lid niet is voldaan, het alsdan aanwezige vermogen wordt vermoed te zijn gevormd uit hetgeen verrekend had moeten worden, tenzij uit de eisen van redelijkheid en billijkheid in het licht van de aard en omvang van de verrekenplicht anders voortvloeit. Art. 1:141 lid 3 BW verklaart art. 1:143 BW van overeenkomstige toepassing. De Hoge Raad heeft geoordeeld dat de bewijsvermoedens van art. 1:136 lid 2 BW en art. 1:141 lid 3 BW meebrengen dat de tot verrekening gerechtigde echtgenoot in beginsel kan volstaan met stellen en aannemelijk maken dat de andere echtgenoot op de peildatum bepaalde vermogensbestanddelen heeft. Het ligt dan op de weg van de andere echtgenoot om te stellen en zo nodig te bewijzen dat het op de peildatum aanwezige vermogen, of bepaalde bestanddelen daarvan, niet gevormd is uit hetgeen verrekend had moeten worden.n

HR 19 april 2019, ECLI:NL:HR:2019:637, NJ 2019/374, m.nt. L.C.A. Verstappen, r.o. 3.3.2.

Daartoe mag van die echtgenoot worden verwacht dat hij aanvoert hoe de vermogensbestanddelen in kwestie zijn gefinancierd of verkregen en dat hij zo nodig bescheiden overlegt die dit afdoende onderbouwen.n

HR 17 december 2021, ECLI:NL:HR:2021:1922, NJ 2022/8, r.o. 3.1.3 en – meer toegespitst op de omstandigheden van het geval – HR 16 oktober 2020, ECLI:NL:HR:2020:1631, RvdW 2020/1126, r.o. 3.3.

3.9Op grond van art. 1:143 BW kan vanaf de in art. 1:142 BW bedoelde peildatum ieder der echtgenoten verzoeken dat het te verrekenen vermogen van de andere echtgenoot wordt beschreven. Art. 1:143 lid 1 t/m 3 BW zijn blijkens het vierde lid van die bepaling van dwingend recht. Stollenwerck merkt op dat dat niet wil zeggen dat echtgenoten in onderling overleg niet zouden kunnen afzien van een boedelbeschrijving.n

A.H.N. Stollenwerck, Sdu Commentaar Relatierecht, commentaar op art. 1:143 BW (online, bijgewerkt t/m 28 september 2020). Hij verwijst naar, althans zo neem ik aan, E.A..A. Luijten & W.R. Meijer, Huwelijksgoederen- en erfrecht. Eerste gedeelte. Huwelijksgoederenrecht, Deventer: Kluwer 2005, nr. 674, waar is vermeld dat de inventarisatie van de te verrekenen vermogensbestanddelen die ieder van de echtgenoten dient te maken ook kan geschieden zonder boedelbeschrijving.

3.10Het bewijsvermoeden van art. 1:141 lid 3 BW is ook van toepassing op een onderneming die tot het vermogen van een van beide echtgenoten behoort. Afhankelijk van de rechtsvorm waarin de onderneming wordt gedreven, worden vermoed tot het te verrekenen vermogen te behoren de goederen en schulden van de eenmanszaak, het aandeel in de personenvennootschap of de aandelen in de BV of NV. Indien aandelen geheel of gedeeltelijk zijn gefinancierd met overgespaarde inkomsten, bijvoorbeeld na inbreng van een tijdens het huwelijk opgerichte en uitgebouwde eenmanszaak in een B.V., dan behoren de aandelen tot het te verrekenen vermogen op grond van art. 1:141 lid 1 en lid 3 BW.n

J.H. Lieber, in: GS Personen- en familierecht, art. 1:141 BW, aant. 16 (bijgewerkt t/m 30 december 2023); L.H.M. Zonnenberg, Het verrekenbeding (Recht en Praktijk nr. PFR1), Deventer: Wolters Kluwer 2019, par. 8.1, 8.2.1. Zie ook HR 8 juni 2012, ECLI:NL:HR:2012:BV9605, NJ 2012/365, r.o. 3.4.2-3.4.3.

Ook art. 1:136 lid 1 BW is van toepassing. Wanneer, zoals in deze zaak, aandelen in een vennootschap tot het vermogen van een echtgenoot behoren, terwijl die vennootschap de aandelen in een dochtermaatschappij houdt, behoren tot het te verreken vermogen alleen de aandelen in de moedervennootschap en niet het indirect belang in de dochtervennootschap. De waarde van de indirecte deelneming kan wel van invloed zijn op de waardebepaling van de direct door de echtgenoot gehouden aandelen.n

HR 7 mei 2010, ECLI:NL:HR:2010:BL4078, RvdW 2010/622, r.o. 3.7. Zie ook C.G. Breedveld-de Voogd, T&C BW, commentaar op art. 1:141 BW, aant. 4a (online, bijgewerkt t/m 01-07-2023).

3.11Ten aanzien van de waardering van vermogensbestanddelen na belegging van overgespaard inkomen geldt het volgende. De Hoge Raad heeft overwogen dat de wettelijke regeling inzake verrekenbedingen geen voorschriften bevat die bepalen op welke wijze moet worden vastgesteld in hoeverre sprake is van vermogensvermeerdering door belegging en herbelegging van overgespaard inkomen. De rechter dient het te verrekenen bedrag te ‘begroten’.n

HR 13 maart 2020, ECLI:NL:HR:2020:417, NJ 2020/223, m.nt. L.C.A. Verstappen, r.o. 3.2. Vgl. HR 2 maart 2001, ECLI:NL:HR:2001:AB0378, NJ 2001/583, m.nt. S.F.M. Wortmann, r.o. 4.1.2.

Dat brengt mee dat het de rechter vrij staat een methode te hanteren die past bij de omstandigheden van het aan hem voorgelegde geval. In cassatie kan worden onderzocht of de keuze voor en de toepassing van een bepaalde methode in het licht van de omstandigheden van het geval begrijpelijk is. Ook kan in cassatie worden onderzocht of bij de toepassing van een bepaalde methode alle beleggingen en herbeleggingen zijn verdisconteerd die volgens de rechtspraak van de Hoge Raad bij de toepassing van art. 1:141 BW en art. 1:136 BW in aanmerking moeten worden genomen.n

HR 13 maart 2020, ECLI:NL:HR:2020:417, NJ 2020/223, m.nt. L.C.A. Verstappen, r.o. 3.2. Zie nader ook J.H. Lieber, in: GS Personen- en familierecht, art. 1:141 BW, aant. 9 (bijgewerkt t/m 30 december 2023).

Ook de wijze waarop (aandelen in) een onderneming gewaardeerd moeten worden is afhankelijk van de omstandigheden van het geval. De rechter mag bij zijn keuze voor de waarderingsmaatstaf betekenis toekennen aan hetgeen partijen daaromtrent naar voren hebben gebracht.n

Zie bijv. HR 19 mei 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA5867, NJ 2000/441, r.o. 3.2 (in beginsel kan worden aangesloten bij de prijs die door derden wordt geboden); HR 2 maart 2001, ECLI:NL:HR:2001:AB0382, NJ 2001/584, m.nt. S.F.M. Wortmann (Vissersbedrijf), r.o. 3.3 (over incourante aandelen); HR 28 november 2014, ECLI:NL:HR:2014:3462, NJ 2015/4, r.o. 4.1.2. Zie nader Zonnenberg, Het verrekenbeding (R&P nr. PFR1) 2019/8.2.3-8.2.4.

3.12Art. 1:141 lid 4 BW regelt verder dat indien een echtgenoot in overwegende mate bij machte is te bepalen dat de winsten van een niet op zijn eigen naam uitgeoefende onderneming hem rechtstreeks of onmiddellijk ten goede komen, en een verrekenbeding is overeengekomen dat ook ondernemingswinsten omvat, de niet uitgekeerde winsten uit zodanige onderneming, voor zover in het maatschappelijk verkeer als redelijk beschouwd, eveneens in aanmerking worden genomen bij de vaststelling van de verrekenplicht van die echtgenoot. Op grond van art. 1:141 lid 5 BW is het vierde lid ook van toepassing op de eenmanszaak.n

Kamerstukken II 2000/01, 27 554, nr. 3, p. 17.

Het vierde lid van art. 1:141 BW, dat betrekking heeft op niet uitgekeerde winsten, geldt ‘onverminderd het eerste lid.’ Over de verhouding tussen de verplichting tot verrekening op grond van het eerste lid van art. 1:141 BW en het vierde en vijfde lid, met name als ook sprake is van inbreng van overgespaard inkomen in de onderneming, bestaan verschillende opvattingen in de literatuur.n

Zie bijv. T.M. Subelack, ‘Verrekenbeding en “opgepotte winst”’, EB 2012/2; Zonnenberg, Het verrekenbeding (R&P nr. PFR1) 2019/8.4; C.G. Breedveld-de Voogd, T&C BW, commentaar op art. 1:141 BW, aant. 5d (online, bijgewerkt t/m 01-07-2023); Asser/Kolkman & Salomons 1-II 2023/517.

Ik volsta hier met een verwijzing daarnaar, omdat de verhouding tussen deze beide bepalingen in deze cassatieprocedure niet ter discussie staat. Ik lees r.o. 20 van het bestreden arrest zo, dat deze een toepassing van art. 1:141 lid 1 BW behelst.

3.13Tegen de achtergrond van het voorgaande bespreek ik nu de middelonderdelen.

3.14 Subonderdeel I.1 stelt ten eerste dat het hof in r.o. 4, 18 en 19 van een onjuiste rechtsopvatting van art. 1:141 lid 1 BW getuigt, voor zover het hof in die rechtsoverwegingen van oordeel is ‘dat in het verleden overgespaarde inkomsten in het kader van een finaal verrekenbeding alsnog integraal kunnen worden gevorderd’, meer concreet dat nu de man in 2013 € 268.943,-- zou hebben ingebracht in zijn vennootschap dit gehele bedrag (daarom) op de peildatum 14 april 2018 tot het te verrekenen vermogen behoort. Bepalend is wat er op de peildatum – 14 april 2018 – aan overgespaard inkomen is.

3.15Uit de bestreden beschikking blijkt niet dat het hof heeft miskend dat het saldo, ontstaan door belegging en herbelegging, zoals dat aanwezig is op de peildatum, verrekend moet worden. Het hof neemt in r.o. 2 – waarnaar subonderdeel I.1 ook bevestigend verwijst – tot uitgangspunt dat op grond van art. 1:141 lid 3 jo. art. 1:142 lid 1 onder b BW het op de peildatum aanwezige vermogen van partijen wordt vermoed te zijn gevormd uit hetgeen verrekend had moeten worden. Het hof overweegt daarbij dat partijen het erover eens zijn dat de te hanteren peildatum 14 april 2018 is. In r.o. 3 en 4 noemt het hof welke vermogensbestanddelen van de verplichting tot verrekening zijn uitgezonderd en welk inkomen en vermogen wel verrekend moet worden, waaronder overgespaarde inkomsten die tijdens het verrekentijdvak zijn belegd in op zichzelf niet te verrekenen vermogensbestanddelen. Deze laatste overweging sluit aan op art. 1:133 lid 2, 1:136 lid 1 en 1:141 lid 1 BW en de jurisprudentie op dit punt.n

Zie hiervoor onder 3.5-3.6 en bijv. HR 10 juli 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI4387, NJ 2009/377, m.nt. S.F.M. Wortmann (Kapitaalverzekering), r.o. 4.2.2-4.2.3.

Van een onjuiste rechtsopvatting ten aanzien van de wijze van verrekening en de te hanteren peildatum geven deze overwegingen geen blijk.

3.16In r.o. 18 en 19 komt het hof tot het oordeel dat de in de eenmanszaak van de man opgebouwde winsten van € 268.943,-- naar het oordeel van het hof tot het te verrekenen vermogen behoren en dat overgespaarde inkomsten, ook al behoren deze tot het bedrijfs- of beroepsvermogen van een echtgenoot, bij helfte tussen de echtgenoten verrekend dienen te worden. Het hof verwerpt in deze overwegingen het verweer van de man dat de in de eenmanszaak opgebouwde winsten geen overgespaarde inkomsten zijn. Het hof betrekt vervolgens de waarde van de aandelen in de B.V. als een vordering in rekening-courant van de man op de B.V. in de verrekening. (zie r.o. 20 en 36) Uit het feit dat het hof in r.o. 20 niet expliciet overweegt dat het doelt op de waarde op de peildatum (14 april 2018) leid ik niet af dat het hof van oordeel is dat in het verleden overgespaarde inkomsten in het kader van een finaal verrekenbeding alsnog integraal kunnen ‘worden gevorderd’, zoals het subonderdeel veronderstelt. Het hof verwijst immers, zoals hiervoor in 3.15 ook is opgemerkt, in r.o. 2 wel naar de waarde op de peildatum. In r.o. 16 overweegt het hof vervolgens dat het de vordering van de vrouw aldus heeft begrepen ‘dat de te verrekenen waarde van de aandelen op € 268.943,-- wordt gesteld (de waarde van de in 2013 ingebrachte eenmanszaak)’ en dat de man die waarde op zich niet heeft bestreden, zodat ook het hof daarvan uitgaat. Het hof overweegt in r.o. 20 dat ‘partijen de waarde van de aandelen kennelijk gelijkstellen met de ingebrachte waarde van € 268.943,-'. Dat het bedrag dat het hof in de verrekening betrekt gelijk is aan de waarde van de in 2013 ingebrachte eenmanszaak vloeit dus voort uit het partijdebat (waarover subonderdeel I.2 en I.3) en getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting van art. 1:141 lid 1 en 3 BW. Subonderdeel I.1 is in zoverre ongegrond.

3.17Tevens bevat het subonderdeel de motiveringsklacht dat het oordeel van het hof zonder nadere toelichting onbegrijpelijk is, omdat de man de waarde van € 268.943,-- op de peildatum weldegelijk (gemotiveerd) heeft bestreden. Het subonderdeel verwijst op dit punt vooruit naar subonderdeel I.3, waar deze motiveringsklacht wordt herhaald en verder wordt uitgewerkt. Daarom verwijs ik naar de bespreking van subonderdeel I.3 (3.27 e.v.).

3.18 Subonderdeel I.1 bevat op p. 4 onderaan en p. 5 bovenaan ook nog de klacht dat onbegrijpelijk is dat het hof in r.o. 20 de waarde van de aandelen gelijkstelt aan € 268.943,- en in navolging van de vrouw spreekt over een rekening-courantverhouding met de man in privé. Wanneer er geld in de B.V. zit waartegenover de man een vordering uit rekening-courant op de B.V. heeft dan is het saldo daarvan nul, omdat tegenover het positieve bedrag op de balans een schuld staat, aldus het subonderdeel. Ook herhaalt het subonderdeel de hiervoor al besproken klacht over de peildatum.

3.19Deze klacht berust op een verkeerde lezing van het bestreden arrest. Het hof heeft in r.o. 20 overwogen dat het ‘voormelde waarde’ van € 268.943,-- in de verrekening betrekt, niet omdat dat bedrag is ingebracht, maar omdat partijen de waarde van de aandelen kennelijk gelijkstellen aan dat bedrag.n

Zie over deze formulering kort nader bij de bespreking van subonderdeel I.3.

De man heeft die waarde op zich niet bestreden, zo overweegt het hof in r.o. 16 (waarover subonderdeel I.3). Het hof heeft ook niet geoordeeld dat de waarde van de aandelen gelijk is aan de hoogte van de vordering van de man in rekening-courant op de B.V., maar betrekt ‘de waarde’ als een vordering in rekening-courant van de man op de B.V. in de verrekening. (r.o. 20 en 36) Gelet op de stellingen van partijen op dit punt is dat niet onbegrijpelijk. De vrouw heeft herhaaldelijk gesteld dat de man bij de inbreng van de eenmanszaak in de holding een vordering in rekening-courant op de holding heeft verkregen.n

Zie met name de brief van de vrouw van 1 april 2021, p. 2; de brief van de vrouw van 20 mei 2021, p. 4; appelrekest van de vrouw, p. 5-9; de brief van de vrouw van 28 maart 2023 en de daarbij als productie 6 overgelegde rekening-courantovereenkomst tussen de man en de holding; het proces-verbaal van 7 april 2023, p. 2. Zie over de stellingen van de vrouw ook de bespreking van subonderdeel I.2.

De man heeft de inbreng als zodanig en de wijze van administratie ervan niet weersproken.n

Zie bijv. het verweerschrift van de man van 30 oktober 2019, randnr. 48, waar de man stelt: ‘De man ontkent en betwist uitdrukkelijk dat hetgeen is ingebracht in de BV’s als zijnde rekening-courant (door de vrouw genoemd privévermogen) bestaat uit overgespaard inkomen dat partijen gezamenlijk zou toekomen.’

Ook deze klacht treft dus geen doel.

3.21Voor zover het subonderdeel ook afzonderlijk is gericht tegen hetgeen het hof in r.o. 14 heeft overwogen faalt het, omdat de vrouw hetgeen daar is weergegeven heeft gesteld in de toelichting op haar grief II, op p. 5 en 6 van haar appelrekest.n

Zie verder onder meer: verweerschrift, tevens zelfstandig verzoek van de vrouw, randnr. 16 en 23; brief van de vrouw van 25 september 2020, p. 3. Zie ook het proces-verbaal van de mondelinge behandeling op 8 oktober 2020, p. 3, waaruit blijkt dat de vrouw heeft gesteld dat er een rekening-courantverhouding is opgezet.

3.24Aan het slot van haar appelrekest (in de zaak met nummer 200.303.996/01) verzoekt de vrouw het hof om de beschikkingen van de rechtbank te vernietigen en opnieuw rechtdoende te bepalen ‘dat de gehele waarde van de onderneming van de man tot het te verrekenen vermogen behoort (…) en de vrouw derhalve aanspraak maakt op de helft van dit vermogen, zijnde een bedrag van € 134.471,00’. Dit bedrag is – afgerond naar beneden op hele euro’s – de helft van € 268.943,--. Bij haar verweerschrift, tevens houdend incidenteel appel (in zaak met nummer 200.304.062/01) heeft de vrouw de vermogensopstelling opgenomen waartoe zij komt gezien ‘haar eigen appelrekest en haar incidenteel appel’. In de vermogensopstelling is aan de zijde van de man ‘ [A] B.V.’ voor een bedrag van € 268.942,-- opgenomen.n

Verweerschrift tevens houdende incidenteel appel van de vrouw, p. 9-10.

Op deze plekken heeft de vrouw dit bedragn

Op de genoemde vindplaats is een bedrag van € 268.942,-- vermeld. Op andere plaatsen vermeldt de vrouw een bedrag van € 268.943,--. De rechtbank en het hof zijn van dat laatste bedrag uitgegaan.

dus wel degelijk genoemd als waarde van het in verband met de onderneming van de man te verrekenen vermogensbestanddeel.

3.26Voor zover op basis van eerdere stellingen van de vrouw nog onvoldoende duidelijk was welke waarde in verband met de onderneming van de man volgens de vrouw in de verrekening zou moeten worden betrokken, heeft de vrouw in hoger beroep voldoende verduidelijkt dat zij zich op het standpunt stelt dat die waarde bij gebrek aan stukken waaruit iets anders blijkt op € 268.943,-- moet worden gesteld. Het hof heeft de man ook de gelegenheid gegeven op het door de vrouw ter verduidelijking van haar stellingen gestelde te reageren. Van een schending van art. 24 of 149 Rv of van een verrassingsbeslissing is naar mijn mening geen sprake. Subonderdeel I.2 is ongegrond.

3.27 Subonderdeel I.3 is gericht tegen de overweging in r.o. 16 dat de man de te verrekenen waarde van de aandelen niet heeft bestreden, tegen de overweging in r.o. 19 dat de in de eenmanszaak opgebouwde winsten van onweersproken € 268.943,-- tot het te verrekenen vermogen behoren en tegen de overweging in r.o. 20 dat partijen de waarde van de aandelen van de B.V. kennelijk gelijkstellen met de ingebrachte waarde van € 268.943,--. Het subonderdeel stelt ten eerste dat het hof met deze oordelen de devolutieve werking van het appel heeft geschonden, althans dat deze oordelen onbegrijpelijk althans onvoldoende gemotiveerd zijn, gelet op hetgeen de man ter betwisting heeft aangevoerd in eerste aanleg. Het subonderdeel beroept zich ten eerste op wat de man heeft gesteld tijdens de mondelinge behandeling in eerste aanleg op 8 oktober 2020, zoals blijkt uit het proces-verbaal van die mondelinge behandeling. De betwisting van de man houdt in, zo blijkt volgens het subonderdeel uit het proces-verbaal, dat op de peildatum nog hooguit € 75.000,-- over was van het ingebrachte bedrag van € 268.943,--, omdat er vijf slechte jaren waren geweest en er geld uit de onderneming was getrokken voor partijen om van te kunnen leven. Het subonderdeel voegt eraan toe dat dit ook steun vindt in de door de man overgelegde aangiften inkomstenbelasting over 2016n

Productie 15 bij inleidend verzoekschrift van de man, waarnaar in randnr. 20 van dat verzoekschrift wordt verwezen.

en 2018.n

Productie 21 bij brief van de man van 24 september 2020.

In beide aangiftes worden de aandelen gewaardeerd op 1 euro en wordt als begin- en eindwaardes van de vermogensbestanddelen een bedrag van – kort gezegd – ongeveer € 75.000,-- genoemd, waarbij in de toelichting is vermeld dat het gaat om ‘r/c directie [A] B.V.’n

P.i., p. 7-9.

Het argument dat tussen 2013 en de peildatum van het ingebrachte bedrag is geleefd, is door de vrouw niet betwist, zodat het als vaststaand moet worden aangenomen en in cassatie hypothetisch feitelijke grondslag heeft, aldus het subonderdeel.n

P.i., p. 9.

In de aanvullende procesinleiding wordt hieraan nog toegevoegd dat het hof ter zitting in hoger beroep niet het verweer bespreekt zoals dat in eerste aanleg is gevoerd en in hoger beroep niet is prijsgegeven.

3.29Hoewel uit deze weergave in het proces-verbaal blijkt dat de man het een en ander heeft gesteld over de waarde van de holding, is niet onbegrijpelijk dat het hof in r.o. 16 en 19 heeft overwogen dat de man de waarde niet heeft bestreden resp. weersproken. Van schending van de devolutieve werking is evenmin sprake. Kennelijk bedoelt het hof dat de waarde niet, althans onvoldoende gemotiveerd, is weersproken. Hetgeen de man en zijn advocaat blijkens het proces-verbaal tijdens de mondelinge behandeling in eerste aanleg hebben gezegd valt niet, althans zeker niet zonder meer, zo te begrijpen dat de man stelt dat op de peildatum nog hooguit € 75.000,-- over was van het ingebrachte bedrag van € 268.943,--, omdat er vijf slechte jaren waren geweest en er geld uit de onderneming was getrokken voor partijen om van te kunnen leven. Dat er van de onderneming is geleefd en een behoorlijk salaris uit is getrokken, zegt op zichzelf niets over de waarde van de holding of de hoogte van de rekening-courantvordering op de peildatum. Datzelfde geldt voor de stelling dat het al vijf jaar niet zo goed ging. Niet geheel duidelijk is overigens op welke vijf jaren die stelling betrekking heeft. De stelling dat de waarde (van de B.V.) 0 is en dat er privé € 75.000,-- uit is te halen heeft de man niet nader toegelicht en niet met stukken onderbouwd. De vrouw heeft deze stelling tijdens de mondelinge behandeling bovendien weersproken. Ook spraken partijen ter zitting af dat de boekhouder de holding zou waarderen. Zoals al vermeld rusten de stelplicht en bewijslast van de waarde van de onderneming en/of vordering van de man in rekening-courant op de B.V. weliswaar op de vrouw, maar daarbij rustte op de man op grond van art. 1:141 lid 3 in verbinding met art. 1:143 BW de verplichting tot beschrijving van zijn vermogen, in dit geval van de onderneming. De rechtbank heeft de man er tijdens de mondelinge behandeling ook op gewezen dat hij moet afrekenen over zijn B.V. Aan de nadien gemaakte afspraak dat partijen de aandelen in de B.V. zouden laten waarderen heeft de man geen uitvoering gegeven. Tegen de overweging van de rechtbank in haar eindbeschikking dat het de man valt te verwijten dat de afgesproken waardering van de holding niet heeft plaatsgevonden heeft de man niet gegriefd. De vrouw heeft nadien in haar brief van 1 april 2021, gesteld, kort gezegd, dat bij gebrek aan andere informatie enkel kan worden uitgegaan van de verklaring van de boekhouder die eerder als productie 7 in de procedure is gebracht, waaruit blijkt dat de inbreng van het eigen vermogen € 268.943,00 bedraagt en dat dit overgespaarde inkomen derhalve met de vrouw gedeeld dient te worden. De stellingen van de man in eerste aanleg en in hoger beroep richten zich nadien alleen op de vraag of in de holding overgespaard inkomen is ingebracht. Op de waarde van de aandelen en de vordering in rekening-courant, voor het geval zij wel tot het te verrekenen vermogen behoren, gaat de man in het vervolg van de procedure na de mondelinge behandeling in eerste aanleg niet in. Subonderdeel I.3 faalt in zoverre. Dat geldt eveneens voor subonderdeel I.1 voor zover dat vooruit wijst naar I.3.

3.30Ook voor zover gericht tegen de overweging van het hof in r.o. 20 dat partijen de waarde van de aandelen in de B.V. ‘kennelijk gelijkstellen’ met de ingebrachte waarde van € 268.943,--, slaagt het subonderdeel niet. Bij de bespreking van subonderdeel I.2 heb ik al geconcludeerd tot verwerping van de klacht gericht tegen het oordeel dat het hof de vordering van de vrouw aldus begrijpt dat de te verrekenen waarde van de aandelen op € 268.943,-- moet worden gesteld. Het ‘kennelijk gelijkstellen aan’ in r.o. 20 is van vergelijkbare strekking. De omschrijving ‘kennelijk gelijkstellen aan’ past echter niet goed bij de stellingen van de man. Hij heeft zich niet aangesloten bij de stellingen van de vrouw over de waarde, maar deze alleen onvoldoende gemotiveerd betwist. De rechter moest de waarde volgens art. 149 lid 1 Rv wel als vaststaand beschouwen. Vanuit dat processuele perspectief en gelet op het partijdebat vind ik de overweging dat partijen de waarde ‘kennelijk gelijkstellen aan’ daarom niet onbegrijpelijk. Ook in zoverre zijn de subonderdelen I.1 en I.3 ongegrond.

3.31Ten aanzien van de in subonderdeel I.3 genoemde aangifte inkomstenbelasting 2016 heeft de man in zijn inleidend verzoekschrift (randnr. 20) alleen gesteld dat partijen de beschikking hadden/hebben over diverse bankrekeningen, alsook dat er een vordering op derden bestaat. De aangifte inkomstenbelasting 2018 heeft de man overgelegd ter onderbouwing van zijn standpunt ten aanzien van de door de vrouw verzochte partneralimentatie.n

Productie 21 bij brief van de man van 24 september 2020.

De man beroept zich in zijn stellingen over de verrekening van de onderneming op generlei wijze op deze producties. De eisen van een behoorlijke rechtspleging brengen mee dat een partij die een beroep wil doen op uit bepaalde producties blijkende feiten en omstandigheden, dit op een zodanige wijze dient te doen dat voor de rechter duidelijk is welke stellingen hem ter beoordeling worden voorgelegd en dat voor de wederpartij duidelijk is waartegen zij zich dient te verweren.n

HR 10 maart 2017, ECLI:NL:HR:2017:404, NJ 2017/147, TvPP 2017, afl. 3, p. 81-83, m.nt. D.C. Theunis, r.o. 3.3.2. Vgl., ten aanzien van het overleggen van processtukken uit een andere procedure, HR 23 oktober 1992, ECLI:NL:HR:1992:ZC0729, NJ 1992/814, r.o. 3.5 en HR 8 januari 1999, ECLI:NL:HR:1999:ZC2810, NJ 1999/342, r.o. 3.3.4.

De rechter heeft slechts te letten op de feiten waarop een partij ter ondersteuning van haar standpunt een beroep heeft gedaan en de enkele omstandigheid dat uit door een partij overgelegde stukken een bepaald feit blijkt, impliceert niet dat zij zich ter ondersteuning van haar standpunt op dat feit beroept.n

HR 10 maart 2017, ECLI:NL:HR:2017:404, NJ 2017/147, TvPP 2017, afl. 3, p. 81-83, m.nt. D.C. Theunis, r.o. 3.3.2. Vgl., met een iets andere formulering, HR 10 december 1993, ECLI:NL:HR:1993:ZC1176, NJ 1994/686.

Het hof hoefde en mocht de overlegde aangiftes inkomstenbelasting dus niet betrekken bij haar beoordeling van de door de vrouw verzochte verrekening van de onderneming/vordering in rekening-courant. Ook op dit punt falen de subonderdelen I.1 en I.3.

3.32Subonderdeel I.3 bevat op p. 9 van de procesinleiding voorts de klacht dat het hof voorbij is gegaan aan het verweer van de man dat ‘(1) het niet ging om overgespaard inkomen (maar om bedrijfsvermogen uit de eenmanszaak, waaronder € 70.000 goodwill, zie het hierboven weergegeven overzicht)’ en dat het hof de devolutieve werking van het appel heeft miskend. Het subonderdeel verwijst kennelijk naar p. 8 van de procesinleiding, waar de openingsbalans van [A] B.V. is weergegeven, zoals opgenomen in de uitleg van de boekhouder, overgelegd als productie 39 bij de brief van de man aan de rechtbank van 15 april 2021. In de openingsbalans is aan de zijde van de activa een bedrag aan goodwill van € 70.000,-- opgenomen en aan de kant van de passiva een bedrag van € 268.942,-- bij de post ‘re Holding’. Het subonderdeel wijst erop dat de boekhouder in de toelichting op p. 3 van die brief stelt dat er geen sprake is van inbreng van overgespaard inkomen omdat er geen vermogen vanuit privé is ingebracht.

3.33Dit subonderdeel is ongegrond. De boekhouder schrijft op p. 3 van de brief onder de openingsbalans van de werkmaatschappij: ‘Zoals hieruit blijkt bestaat het vermogen in de beide B.V.’s slechts uit het vermogen van de eerdere eenmanszaak. Er is geen privé vermogen in de B.V. gestort.’ Over de herkomst van het in de eenmanszaak opgebouwde vermogen en de vraag of het onder het inkomensbegrip in de huwelijkse voorwaarden valt schrijft de boekhouder niets. Verder heeft het hof de stelling dat het vermogen van de eenmanszaak moet worden aangemerkt als bedrijfsvermogen en niet als overgespaard inkomen in r.o. 15 besproken en in r.o. 18 en 19 gemotiveerd verworpen. Tegen die motivering richt het middel geen klachten.

3.34Op p. 10 van de procesinleiding stelt subonderdeel I.3 verder dat het hof het verweer van de man onbesproken laat in de brief van 24 september 2020 van de man, p. 3, dat – ik citeer het subonderdeel – ‘de vrouw een deel van hetgeen was ingebracht in [A] B.V. dat nog op de oude rekening van de eenmanszaak van de man stond ad € 21.959,57, zichzelf heeft toegeëigend’ en dat ‘dit bedrag “in mindering dient te strekken op het mogelijk aandeel van de vrouw in de onderneming in het kader van de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden”.’ Ook op dit punt heeft het hof hetzij de devolutieve werking miskend, hetzij is zijn oordeel onbegrijpelijk, althans is het niet toereikend gemotiveerd, aldus het subonderdeel.

3.36Anders dan het subonderdeel stelt, volgt uit deze passage niet dat de man heeft gesteld dat de vrouw een deel van hetgeen was ingebracht in [A] B.V. en op de oude rekening van de eenmanszaak van de man stond aan zichzelf heeft uitgekeerd. De brief noemt een bedrag dat op de bankrekeningen van de eenmanszaak van de vrouw stond ( [C] ). De eenmanszaak van de man heette [B] , aldus de man in zijn verweerschrift, tevens houdende incidenteel appel (p. 4), waar hij bij randnr. 13 ook stelt dat alleen de eenmanszaak van de man is ingebracht in [B] B.V. en niet de eenmanszaak van de vrouw. Het hof heeft de stellingen van de vrouw dan ook zo begrepen dat de vrouw terzake van de beëindiging van haar B.V. een bedrag van € 21.959,57 heeft ontvangen. (zie r.o. 15) Het hof hoefde verder niet op de stelling van de man in te gaan dat dit bedrag op het aandeel van de vrouw in de onderneming in mindering zou moeten komen in het kader van de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden, omdat de man in de brief van 24 september 2020 alleen stelt dat de vrouw feitelijk een deel van haar aandeel aan zichzelf heeft uitgekeerd en niet dat partijen bij opheffing van de eenmanszaak gedeeltelijk uitvoering hebben gegeven aan het periodieke verrekenbeding. Van belang is daarom ingevolge art. 1:141 lid 1 BW het saldo van belegging en herbelegging van hetgeen niet verrekend is. Daaronder valt ook het eventuele saldo van belegging van het bedrag van € 21.959,57, maar daarover heeft de man niets gesteld. De klacht treft geen doel.

3.37 Subonderdeel I.4 stelt dat onbegrijpelijk is dat het hof in r.o. 20 de waarde van € 268.943,-- in de verrekening betrekt als een vordering in rekening-courant op de B.V. Het subonderdeel wijst er in dit verband op dat de vrouw in grief II van haar appelschrift heeft bepleit dat de waarde van de aandelen moet worden meegenomen naast een rekening courantschuld omdat het bedrag van € 268.943,-- als overgespaarde inkomsten zou zijn ingebracht in de vennootschap. Voor het overige bevat het subonderdeel alleen herhaling van eerdere klachten.

3.38Dit subonderdeel is tevergeefs voorgesteld. De vrouw heeft de waarde van de aandelen louter onderbouwd door te wijzen op het ingebrachte bedrag van € 268.943,-- waarvoor de man een vordering in rekening-courant verkreeg op de B.V. Op p. 7 van haar appelrekest stelt zij dat de rekening-courantschuld niet wezenlijk anders is dan het vermogen in de eenmanszaak, dat is ingebracht in de B.V. van de man. Vervolgens heeft zij inderdaad gesteld dat de gehele waarde van de onderneming betrokken had moeten worden bij de verrekening bestaande uit in ieder geval het overgespaarde inkomen zoals dat zich in de onderneming bevindt en de waarde van de aandelen.n

Appelrekest van de vrouw, p. 8.

Tijdens de mondelinge behandeling in hoger beroep stelt zij echter bij monde van haar advocaat dat het om het bedrag in rekening-courant gaat. Gelet op deze stellingen is niet onbegrijpelijk dat het hof de gestelde waarde als een vordering in rekening-courant in de verrekening betrekt. Zoals ik hiervoor in 3.19 bij de bespreking van de klacht in subonderdeel I.1, p. 4 onderaan en p. 5 bovenaan heb vermeld, heeft het hof de hoogte van de vordering in rekening-courant niet gelijkgesteld aan de waarde van de aandelen.