Waarom is asielopvang verplicht, en hoe is die geregeld?

Stel je voor: je komt aan in een vreemd land. Je hebt alles achtergelaten, je huis, je werk, misschien zelfs familie, omdat het thuis écht niet meer veilig was. Je vraagt asiel aan in Nederland. Maar dan? Je hebt geen woning, geen inkomen, geen netwerk. Waar verblijf je dan? Dat is waar 'opvang' begint. In Nederland betekent opvang dat de overheid zorgt voor een plek waar je kunt slapen, eten, douchen en tot rust komen. Totdat duidelijk is of je mag blijven. Die opvang kan er heel verschillend uitzien: van een sporthal met veldbedden tot een gewoon huis in een woonwijk. Soms slaap je met z’n zessen op een kamer, soms heb je wat meer privacy. Soms voor een paar dagen, soms maanden of zelfs jaren. Opvang is dus geen luxe. Het is een tijdelijke, menselijke basisvoorziening voor mensen die vluchten voor oorlog, geweld of onderdrukking.

Juridische kaders voor opvang: Nederlandse en Europese wetten

De grondslag voor opvang is een recht. Het is vastgelegd in nationale wetgeving, Europese regels en internationale verdragen.

• Internationaal zijn afspraken gemaakt, zoals het Vluchtelingenverdrag van de VN. Op grond van deze wet zijn we als Nederland verplicht om bescherming te bieden aan mensen die vluchten voor vervolging op basis van o.a. ras, religie of politieke overtuiging. Ook staat vastgelegd dat iemand niet teruggestuurd mag worden naar een onveilig land. Nederland was een van de eerste landen die dit verdrag, in 1956, ondertekende en ratificeerde.

• Hier worden de Europese normen en waarden bij opgeteld via het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dit verdrag stelt vast dat Nederland geen mensen mag opvangen onder erbarmelijke omstandigheden. Daarnaast geeft de EU-Opvangrichtlijn een minimumnorm voor alle EU-lidstaten, waarin staat dat mensen die asiel aanvragen recht hebben op onderdak, eten, medische zorg en onderwijs voor hun kinderen. Alle EU-landen moeten zich daaraan houden.

• En in Nederland zelf? Daar regelt de Vreemdelingenwet (2000) de regels over de toelating, verblijf en uitzetting van vreemdelingen. Het bepaalt bijvoorbeeld wie recht heeft op opvang tijdens de asielprocedure, en dat men tijdens de procedure verplicht verblijft op een aangewezen locatie. Het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) is verantwoordelijk voor die opvang. Zij regelen van alles: van een bed en een boterham tot begeleiding en onderwijs. Dat is nader vastgelegd in de Wet Centraal Orgaan opvang Asielzoekers.

Sinds de Vreemdelingenwet (2000) heeft Nederland verschillende wetten toegevoegd aan het asielbeleid, een daarvan is de Spreidingswet. Sinds 2024 heeft Nederland de Spreidingswet aan de wetgeving toegevoegd. Die regelt de verdeling van asielzoekers over alle Nederlandse gemeenten. Door de Spreidingswet hebben gemeenten een wettelijke taak in het opvangen van asielzoekers. Voorheen hing het realiseren van opvanglocaties af van de bereidwilligheid van gemeenten en de strategie van het COA.

Verschillende typen opvang

Wat vaak nog ingewikkeld is, zijn alle termen die worden gebruikt voor opvang. Zo gaat het vaak over een AZC, of ’het aanmeldcentrum Ter Apel’, maar bijvoorbeeld ook over noodopvang. Door de verwarring rond deze begrippen is het soms moeilijk om een goed geïnformeerd gesprek te hebben over de opvang van vluchtelingen. Om dit gesprek op gang te helpen geven we graag een overzicht van de verschillende typen opvang: De eerste fase van opvang: het aanmelden en doorlopen van de procedure De eerste fase betreft de binnenkomst in Nederland en de start van de aanvraag voor asiel. Een asielzoeker meldt zich bij een aanmeldcentrum en dient een aanvraag in, welke wordt geregistreerd door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Aanmeldcentrum (Centrale opvanglocatie, COL) De aanmeldcentra in Ter Apel en Budel zijn de centrale locaties waar asielzoekers zich bij binnenkomst in Nederland aanmelden. In deze centra worden zij geïdentificeerd en geregistreerd (voorregistratie), ondergaan zij indien nodig een medische screening en tbc-onderzoek, en wordt de asielprocedure gestart door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Daarnaast krijgen zij bij de aanmeldcentra tijdelijk onderdak, meestal voor een periode van drie tot tien dagen, en vindt een aanmeldgehoor plaats (hoewel de wachttijd hiervoor momenteel ongeveer drie maanden is). Het beheer van deze locaties is in handen van het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA). Procesopvanglocatie (POL) Procesopvanglocaties zijn bedoeld voor asielzoekers die zich in de eerste fase van hun asielprocedure bevinden en de fase bij het aanmeldcentrum hebben doorlopen. Zij worden hier opgevangen nadat ze zijn geïdentificeerd en geregistreerd. Hier verblijven asielzoekers tijdens de rust- en voorbereidingstermijn en doorlopen zij de algemene asielprocedure

https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/asielbeleid/vraag-en-antwoord/procedure-asielzoeker

. Deze procedure duurt maximaal acht dagen, maar kent momenteel een wachttijd van twee tot zes weken, afhankelijk van de procedure. Deze locaties bevinden zich doorgaans in de nabijheid van IND-kantoren om het verloop van de procedure te faciliteren. De locaties worden beheerd door het COA.

Reguliere asielopvang: wachten op de aanvraag

Nadat de asielprocedure is doorlopen doet de IND onderzoek en beoordeelt de aanvraag. Op dit moment mag de IND er maximaal 15 maanden over doen om een asielaanvraag te beoordelen. In de tijd dat asielzoekers moeten wachten op hun verblijfsvergunning of op huisvesting na het krijgen van een verblijfsvergunning, mogen zij in een AZC wonen. Asielzoekerscentrum (AZC) Dit is de bekendste term voor opvang. Asielzoekerscentra zijn de reguliere opvangvoorzieningen van het COA, bedoeld voor asielzoekers die wachten op een beslissing op hun aanvraag. Zij hebben al een verblijfsvergunning, maar zijn nog niet gehuisvest, of zitten in de vertrekfase na een afgewezen aanvraag. Het zijn veelal grootschalige locaties, vaak gevestigd buiten stedelijke centra, met gedeelde woonvoorzieningen en centrale begeleiding. Wel verkent het COA ook de mogelijkheden voor een kleinschalig AZC: maximaal 150 opvangplekken, zelfstandig of als dependance van een groter AZC

https://www.coa.nl/nl/nieuws/het-coa-ziet-toekomst-voor-kleinschalige-opvang

. Noodopvang Noodopvanglocaties worden ingezet bij capaciteitsproblemen in het reguliere opvangnetwerk van AZC’s. Deze opvangvorm is tijdelijk en vindt doorgaans plaats in niet-permanente voorzieningen, zoals evenementenhallen, hotels of tenten. De voorzieningen zijn basaal en de begeleiding is beperkter dan in AZC’s. Asielzoekers kunnen er vaak niet zelf koken, er zijn weinig activiteiten en er is vaak minder privacy. Noodopvang is geen AZC, maar bedoeld als een tijdelijke opvanglocatie. In de praktijk worden deze echter regelmatig ook langduriger ingezet. Dat betekent dat men er langere tijd verblijft dan waar de plek voor bedoeld is. Een belangrijk verschil met een regulier AZC is dat deze locatie andere vastgoedeisen kent (het ’Programma van eisen’

Voor asielopvang door het COA geldt: COA - Vastgoed voor asielopvang | www.coa.nl. Voor tijdelijke (spoed) locaties geldt de Europese Opvangrichtlijn als maatstaf voor kwaliteit, waaraan de opvang van een asielzoeker minimaal dient te voldoen. Dit is de richtlijn die binnen de hele EU geldt.

) dan een regulier AZC, maar wel wordt beheerd door het COA. Het is minder geschikt om langere tijd te wonen. Alleenstaande Minderjarige Vreemdelingen-opvang (AMV-opvang) Voor alleenstaande minderjarige asielzoekers is een specifieke opvangvorm ingericht. De uitvoering ligt bij Nidos (voogdij-instelling) in samenwerking met het COA. Jongeren worden opgevangen in kleinschalige woonvoorzieningen met 24-uursbegeleiding of in pleeggezinnen, afhankelijk van leeftijd, ontwikkelingsfase en ondersteuningsbehoefte. Intensieve opvang (IBA/HTL) Niet alle (volwassen) asielzoekers zijn in staat om zelfstandig te verblijven in een reguliere opvang. In sommige gevallen is sprake van psychische problematiek, beperkte zelfredzaamheid of gedrag dat leidt tot overlast binnen de opvanglocatie. Voor deze doelgroep zijn specifieke voorzieningen ingericht: de intensief begeleidende opvang (IBA) en de handhaving- en toezichtlocatie (HTL). Deze opvangvormen bieden meer structuur, begeleiding en toezicht, afgestemd op de ondersteuningsbehoefte of het noodzakelijke toezichtniveau van de betreffende bewoner.

Gemeentelijke vormen van opvang: tijdelijke opvang door de gemeente

Spoed Tijdelijke Gemeentelijke Opvang, TGO (voorheen crisisnoodopvang) Tijdelijke Gemeentelijke Opvang (TGO) is een vorm van asielopvang die sinds de invoering van de Spreidingswet in 2024 een belangrijke rol speelt binnen de nationale opvangstructuur. Deze opvanglocaties zijn ontstaan vanuit de eerdere crisisnoodopvang (CNO) van de veiligheidsregio’s en worden nu beheerd door gemeenten, in nauwe samenwerking met het COA. In tegenstelling tot reguliere COA-locaties ligt bij TGO de operationele regie nadrukkelijk bij de gemeente zelf, soms in samenwerking met maatschappelijke organisaties of andere uitvoerende partijen. TGO-locaties zijn vaak gevestigd in leegstaande gebouwen, tijdelijke units of andere snel inzetbare infrastructuur. Ze zijn bedoeld om tijdelijk extra opvangcapaciteit te realiseren bij een tekort aan reguliere opvangplekken. Het grote verschil met de eerder genoemde noodopvang is dat de gemeente deze locatie beheert, in plaats van het COA. In de praktijk biedt het COA een ondersteunende rol op deze locaties, maar de precieze taakverdeling tussen gemeente en COA is nog onderwerp van nadere uitwerking. De mate van ondersteuning kan variëren per locatie. Het streven blijft om TGO als tijdelijke oplossing te benutten en deze waar mogelijk te vervangen door structurele en duurzamere opvangvormen. Gemeenten konden tot 1 juli 2025 een beroep doen op de regeling voor TGO. Per 1 juli 2025 zouden er op grond van de spreidingswet voldoende plekken moeten zijn gerealiseerd

Eerste Kamer der Staten-Generaal

. Gemeentelijke opvang in eigen beheer Naast de tijdelijke gemeentelijke opvang hebben steeds meer gemeenten gekozen voor opvang in eigen beheer, vaak in kleinschalige, reguliere woonomgevingen zoals leegstaande verzorgingshuizen of flatwoningen. Deze vorm biedt meer mogelijkheden voor lokale inbedding, integratie en maatschappelijke participatie. Het beheer en de begeleiding worden in deze vorm veelal uitbesteed aan maatschappelijke organisaties of ondergebracht bij gemeenteambtenaren. Inmiddels worden er nieuwe vormen voor opvang in eigen beheer van gemeenten ontwikkeld door het COA. Dit zijn de duurzame gemeentelijke opvang en de volledige gemeentelijke exploitatie. Ook wordt er door het ministerie verkend of en in hoeverre doelgroep flexibele opvang (dus bijvoorbeeld een mix van Oekraïense ontheemden en regulier asiel, of een mix met statushouders) kan worden gefaciliteerd. Hierover lees je meer in ons volgende artikel.

Toekomst van opvang

Inmiddels is bekend dat het ministerie werkt aan nieuwe vormen van opvang: aan de ene kant om voldoende capaciteit te realiseren voor asielzoekers, en anderzijds ook om te zorgen dat statushouders die nu plekken in reguliere AZC’s bezet houden kunnen uitstromen. Van de 73.500 mensen die recht hebben op opvang, verblijven nu 36.750 in reguliere asielzoekerscentra, 30.000 in noodopvang en 6.800 in gemeentelijke opvang of bij vrienden of familie. Het kabinet zet er op in om flexibele (op- en afschaalbare) opvang te realiseren en het gebruik van cruiseschepen of hotelkamers te verminderen. Zoals eerder benoemd worden er door het ministerie nieuwe vormen van asielopvang voor gemeenten verkend, zoals de duurzame gemeentelijke opvang en de volledige gemeentelijke exploitatie. Hier vertellen we meer over in ons volgende artikel.