In de Voorjaarsnota maakt het demissionaire kabinet financiële keuzes op terreinen als asiel en migratie, wonen, klimaat en de zorg. Waar gaat meer of juist minder geld naartoe? In een nieuw rapport schetst het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) hoe het gaat met de Nederlandse samenleving en hoe politieke keuzes kunnen bijdragen aan een goede kwaliteit van de samenleving. Het laat zien dat keuzes heel verschillend uitpakken voor groepen mensen en gaat in op hoe het kabinet keuzes kan maken die bijdragen aan de kwaliteit van de samenleving.
Het rapport Koersen op kwaliteit van de samenleving. Sociale en Culturele Ontwikkelingen 2024, dat vandaag verschijnt, schetst allereerst hoe het met Nederland en haar inwoners gaat. Naast deze ‘stand van het land’ geeft het rapport inzicht in de gevolgen van politieke keuzes rond vier grote uitdagingen waar we in Nederland voor staan: duurzaamheid, asiel en migratie, zorg en bestaanszekerheid. Hoe pakken deze keuzes uit voor Nederlanders, afhankelijk van hun persoonlijke situatie.
Hoewel onze samenleving er in principe goed voorstaat, zien we achteruitgang op een aantal aspecten. Onder meer in het onderwijs, waar de vaardigheden van leerlingen afnamen (vooral bij vmbo-leerlingen) en meer leerlingen zonder startkwalificatie het onderwijs verlaten. Ook op het gebied van welzijn van mensen: het aantal psychische klachten en eenzaamheid namen toe, met name bij jongeren en jong¬volwassenen. Daarnaast deden minder mensen vrijwilligerswerk en verleenden minder mensen intensieve mantelzorg. Het tekort aan menskracht zal de komende jaren verder oplopen.
Hoewel mensen nog steeds vertrouwen hebben in anderen, werd discriminatie niet minder en zijn de leefwerelden van arme en rijke Nederlanders de afgelopen jaren wat eenzijdiger geworden. Een ander aandachtspunt is het lage vertrouwen van Nederlanders in de overheid. De legitimiteit van de overheid is bestand tegen tijdelijke onvrede over overheidsfunctioneren, maar kan er op langere termijn wel door worden aangetast.
Uit het SCP-rapport blijkt daarnaast dat politieke keuzes verschillend uitpakken voor groepen mensen en impact hebben op de samenleving als geheel. Om te beginnen kunnen politieke keuzes ertoe leiden dat ondergrenzen gaan verschuiven, bijvoorbeeld wanneer de overheid vanwege de hoge kosten en personeelstekorten minder zorg en ondersteuning kan leveren. Ten tweede heeft het effect op de solidariteit als mensen veel meer moeten gaan betalen voor collectieve voorzieningen als sociale zekerheid en zorg. Tot slot hebben politieke keuzes effect op het gevoel van mensen of ze zich door ‘Den Haag’ gehoord voelen. Ongenoegen door ervaren miskenning van hun situatie bij groepen Nederlanders en een onrechtvaardige verdeling van lasten en lusten liggen immers voor een belangrijk deel ten grondslag aan het lage vertrouwen in de overheid.
Wanneer het kabinet in de besluitvorming rond de Voorjaarsnota onvoldoende rekening houdt met de grote verschillen tussen groepen in de samenleving, kan dit het vertrouwen in de overheid verder onder druk zetten en heeft de kwaliteit van de samenleving uiteindelijk te lijden. Het is volgens het SCP dan ook van belang rekening te houden met de volgende overwegingen:
Mensen die het economisch minder hebben profiteren het minst van subsidies voor o.a. elektrische auto’s en woningisolatie en worden harder geraakt door hogere prijzen. Mensen met meer welvaartwillen vaak wel bijdragen aan een oplossing, maar leveren door hun manier van leven ook een grotere bijdrage aan het probleem. Bij deze groep zit dus meer ruimte voor verduurzaming. Winst is ook te behalen bij een grotere of meer zichtbare rol voor bedrijven en in het effectiever betrekken van burgers bij verduurzamingsbeleid.
Het publieke debat rond asiel en migratie is scherp, wat bijdraagt bij aan de verwijdering tussen groepen. Ook onder de bevolking zien we meningsverschillen, vooral naar opleidingsniveau. Maar zowel over uitgangpunten als over een aantal concrete maatregelen zijn mensen met elkaar eens. Een brede afweging is nodig, die zowel de maatschappelijke kosten van migratie meeweegt als de manieren waarop migratie de samenleving ten goede komt.
De keuzes die nodig zijn om de zorgkosten te beheersen raken de mensen met weinig hulpbronnen meer dan anderen. Het is belangrijk dat zorg ook voor hen toegankelijk blijft. Daarbij is een breed draagvlak belangrijk voor collectieve zorg en ondersteuning. Zo komt bijvoorbeeld, afschaffing van het eigen risico voor iedereen de toegankelijkheid van de zorg ten goede, maar zal de vraag naar zorg en daarmee de kosten verder doen oplopen. Daarmee kan het draagvlak onder druk kan komen te staan. Winst is er te behalen in het investeren in sociale netwerken voor informele hulp, ondersteuning van mantelzorgers en het kunnen combineren van zorgtaken met betaalde arbeid. Preventie gericht op groepen waar potentiële gezondheidsproblemen het grootst zijn kunnen helpen gezondheidsongelijkheid tegen te gaan. Denk aan schoolontbijt in kwetsbare buurten.
Veel Nederlanders vinden dat de overheid meer moet doen om mensen te helpen die niet in hun basisbehoeften kunnen voorzien. Hoewel dit wijst op solidariteit en een stevig draagvlak onder het socialezekerheidsstelsel, zijn de verwachtingen van burgers hoger dan de overheid waar kan maken, zeker op de lange termijn. Voor een breed maatschappelijk draagvlak in de toekomst is het van belang burgers meer deelgenoot te maken van de complexe werking van het systeem van sociale zekerheid en de keuzes die hier al dan niet in te maken zijn. In elk geval is duidelijk dat voor burgers een brede opvatting van bestaanszekerheid geldt waarbij het niet alleen gaat om financiële middelen.
