De afgelopen maand is er discussie geweest over de afnemende geestelijke gezondheid van jongeren (antwoord op Kamervragen door Staatssecretaris van Ooijen op 28-8-2023) en volwassen Nederlanders (Trimbos rapport van 7 september 2023). Het is goed dat hier aandacht voor is want veel rapporten over gezondheid gaan over fysieke gezondheid zoals obesitas, kanker of corona. Maar geestelijke gezondheid komt er vaak wat bekaaid af en veel mensen denken nog steeds dat geestelijke gezondheidsproblemen zoals depressie of verslaving ‘de schuld’ zijn van de betreffende persoon. Deze morele veroordeling strookt niet met wetenschappelijk onderzoek en negeert ook het feit dat voortdurende stress als gevolg van mentale problemen ook leidt tot ernstige fysieke aandoeningen zoals hart en vaatziekten, kanker maar ook verminderde weerstand tegen infectieziekten. Bovendien weten we dat mentale gezondheidsproblemen en de stress die dat veroorzaakt ook bij kinderen en jongeren vergelijkbare problemen geeft (intergenerationele probleemoverdracht). We kijken eerst naar de discussie over de achteruitgang van de geestelijke gezondheid bij jongeren (brief van de Minister) en daarna het Trimbosrapport.
Wanneer we kijken naar de achteruitgang van de geestelijke gezondheid bij jongeren (HBSC rapport (1) dan valt op dat dit niet een geïsoleerd specifiek Nederlands probleem is dat door geïsoleerde specifieke maatregelen kan worden gekeerd (2). Het probleem is namelijk groter en komt bijvoorbeeld ook voor in de VS zo schrijven Amerikaanse onderzoekers (3). Van Ooien spitst het naar aanleiding van Kamervragen toe op het onderwijs, maar dat geeft waarschijnlijk een verkeerd beeld. Stress komt niet alleen van school. Natuurlijk is het verminderen van toets cultuur en een Programma Welbevinden op School prima en is luisteren naar jongeren nooit verkeerd. Ook slaat hij de plank mis met de opmerking dat er geen wetenschappelijk onderzoek is dat racisme en uitsluiting geen rol spelen; sorry maar lees dit artikel waarin wordt aangetoond dat racisme en sociale isolatie kan leiden tot hersenbeschadiging even door (4). Daarom zijn alle ballen bij school leggen of een programma ‘Een tegen Eenzaamheid’ te simplistisch gedacht. Dat veronachtzaamt bijvoorbeeld de negatieve rol van sociale media, waar veel wetenschappelijk bewijs voor is (5), maar straalt ook een te optimistisch beeld uit van de ‘interventiecultuur’: de meeste interventies (95%) werken volgens de onderzoeker Howick e.a. nauwelijks (6) omdat ze gebaseerd zijn op een medisch model (de juiste diagnose van de ‘ziekte’ met de juiste behandeling van de patiënt geeft genezing (7). Een maatschappelijke analyse gebaseerd bijvoorbeeld op armoede, uitsluiting (8), schulden en andere problemen is waarschijnlijk doeltreffender.
Dat geldt waarschijnlijk ook voor mentale problemen bij volwassenen (Trimbos rapport van 7 september jl. (9). Ook bij volwassenen zien we een toename van mentale problemen zoals angst en verslaving, en dat zien we ook in bijvoorbeeld de VS. De hoogste gezondheidsbaas van de VS waarschuwde dit jaar voor een epidemie van stress, eenzaamheid en sociale isolatie (10) met ergere consequenties dan roken. Het Trimbos instituut waarschuwt ook voor overdracht van problemen van generatie op generatie. Recent onderzoek laat zien dat dit al begint bij heel kleine kinderen (11) (zie ook de reactie van Stams & Van der Helm, in press in datzelfde tijdschrift binnenkort). Als we ons realiseren dat vroegkinderlijke stress en trauma in de omgeving van baby’s en kinderen waarschijnlijk leiden tot sociaal emotionele kwetsbaarheid en afname van mentale gezondheid in de adolescentie het probleem waarschijnlijk nog groter, iets wat ook het Trimbos Instituut terecht concludeert. En het antwoord is niet eenvoudig zoals Noreena Herz in haar boek ‘de Eenzame Eeuw’ en Paul Verhaeghen in zijn laatste boek ‘Onbehagen’ beschrijven. In antwoord op minister van Ooijen zullen waarschijnlijk programma’s en interventies niet veel soelaas bieden omdat onderliggende oorzaken niet worden onderkend en die programma’s en interventies onderdeel zijn van ‘padafhankelijk gedrag’ zoals Stellaard beschrijft (12). Dat is doen wat we altijd deden in de (jeugd)zorg en onderwijs op advies van de gebruikelijke belanghebbenden die de goedbedoelde programma’s en interventies uitventen zonder zich druk te maken over gebrek aan analyse en effectiviteit. Daarom is het tijd voor een kritische reflectie op effectiviteit want programma’s die nauwelijks werken kunnen ook kwaad doen, zo schrijft Howick e.a. in zijn analyse. Ook bij goedbedoelde programma’s en interventies geldt het adagium uit de zorgethiek: ‘doe als eerste geen kwaad’.
1 https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2022/09/14/gezondheid-en-welzijn-van-jongeren-in-nederland---hbsc-2021
2 https://www.socialevraagstukken.nl/afname-geestelijke-gezondheid-jongeren-vereist-ander-perspectief/
3 Bommersbach, T.J., McKean, A.J., Olfson, M., Rhee, T.G. (2023). National Trends in Mental Health-Related Emergency Department Visits Among Youth, 2011-2020. JAMA;329(17):1469–1477. doi:10.1001/jama.2023.4809
4 Onyebuchi Okeke, Aziz Elbasheir, Sierra Carter, Abigail Powers, Yara Mekawi, Charles F. Gillespie, Ann Schwartz, Bekh Bradley, Negar Fani. Indirecte effecten van rassendiscriminatie op gezondheidsuitkomsten via de integriteit van de prefrontale corticale witte vlekken. Biologische psychiatrie: Cognitive Neuroscience and Neuroimaging, 2022; DOI: 10.1016/j.bpsc.2022.05.004.
5 Preference for negative content on Tik-Tok Facebook and Instagram (more hits): Beyens, I., Pouwels, J. L., van Driel, I. I., Keijsers, L., & Valkenburg, P. M. (2020). The effect of social media on well-being differs from adolescent to adolescent. Scientific Reports, 10(1), [10763]. https://doi.org/10.1038/s41598-020-67727-7
6 https://www.jclinepi.com/article/S0895-4356(22)00100-7/fulltext
7 https://www.socialevraagstukken.nl/effectiviteit-van-interventies-moet-en-kan-beter/
8 Chwaszcz J, Bartczuk RP, NiewiadomskaI, Sławska-Jaroszewska P (2022) Quality of life and prosocial or antisocial coping with resource deprivation: A cross-sectional study of people atrisk of social exclusion. PLoS ONE 17(9):e0275234. https://doi.org/10.1371/journal.pone.027523
