Als bemoeizorg nodig is. (F)ACT voor mensen tussen wal en schip.

Auteurs: Esther Breukelman (orthopedagoog bij het FACT Jeugdteam) en Robbert Didden (bijzonder hoogleraar Orthopedagogiek Radboud Universiteit Nijmegen)

Veel mensen die zorg nodig hebben raken tussen wal en schip in onze samenleving. Bij hen komen allerlei psychosociale problemen, als huisvestingsproblemen, verslaving en armoede, samen. Een groot aantal komt met regelmaat in contact met politie en justitie. Ze hebben moeite een plek te vinden in de samenleving en krijgen vaak niet de hulp die ze nodig hebben. Zij zijn moeilijk bereikbaar vanuit de reguliere zorg.

Mensen tussen wal en schip willen net als ieder ander een gewoon leven leiden, zonder bemoeienis van anderen. Dit zijn vaak mensen waarvan anderen de indruk hebben dat ze (professionele) hulp nodig hebben. Niet zelden wijzen zij deze hulp af.

Reguliere en lichte vormen van zorg blijken vaak onvoldoende. Ook raken deze mensen niet gemotiveerd om zorg te ontvangen omdat hulpverleners onvoldoende aandringen. Al langer is bekend dat zogenaamde bemoeizorg goede resultaten kan boeken. De kern van bemoeizorg is dat mensen worden opgezocht, dat hulpverleners volhouden en contact proberen te zoeken met mensen die zichtbaar de zorg nodig hebben. Dus hulpverleners proberen op verschillende manieren in contact te komen met de persoon, ook al wijst deze persoon de hulp af. Om dat te laten slagen is een bepaalde manier van bejegenen nodig, en een lange adem.

Een methode die de laatste jaren steeds vaker wordt toegepast, is een vorm van intensieve zorg die we Flexible Assertive Community Treatment (F)ACT noemen. Ook wel bemoeizorg genoemd. We onderscheiden ACT en (F)ACT. ACT staat voor Assertive Community Treatment, een methodiek die van oorsprong is bedoeld voor mensen met ernstige psychiatrische problematiek die vooral intensieve behandeling en begeleiding nodig hebben.

Flexibele ACT is bedoeld voor cliënten die zowel intensieve zorg nodig kunnen hebben als iets minder intensieve hulp wanneer ze stabieler zijn. Kernelementen van (F)ACT zijn dat de hulp ‘outreachend’ en flexibel (opgeschaald naar intensieve zorg indien nodig) is en gericht op de maatschappelijke en sociale context van de cliënt. In dit artikel beschrijven we kort de uitgangspunten en werkwijze van (F)ACT alsmede de kenmerken en behoeften van de doelgroep van (F)ACT-teams. We laten ook zien waarom dit een effectieve aanpak is voor volwassenen en jongeren met ernstige en langdurende psychosociale problematiek, al dan niet in combinatie met een licht verstandelijke beperking. Een en ander illustreren wij aan de hand van (F)ACT-teams van Kenter Jeugdhulp en De Borg. In het artikel zal eerst ingegaan worden op jongeren en daarna volwassenen met een licht verstandelijke beperking.

“Kernelementen van (F)ACT zijn dat de hulp ‘outreachend’ en flexibel is, en gericht op de maatschappelijke en sociale context van de cliënt”

Jongeren tussen wal en schip

Veel jongeren in een kwetsbare positie ontwikkelen psychische en sociaal-maatschappelijke problemen. In de adolescentie wordt een toenemend beroep gedaan op hun zelfredzaamheid. Bij driekwart van de jongeren met psychische en sociaal maatschappelijke problemen beginnen de problemen voor het 25e levensjaar, waarvan een kwart al voor het 12e levensjaar bekend is met dergelijke problematiek. Vooral als een jongere ook een licht verstandelijke beperking heeft, is het risico op problemen groter. Deze jongeren groeien vaak op in ongunstige gezinssituaties, zijn blootgesteld aan allerlei negatieve en/of traumatische ervaringen, hebben een onvoldoende steunend netwerk en hebben onvoldoende vaardigheden om zich in allerlei stressvolle situaties te redden. Vaak lukt het hen niet om school of opleiding op een positieve manier af te ronden of om constructieve vriendschappen te sluiten.

Voor jongeren met complexe problematiek lukt het vaak niet om (op tijd) passende zorg te vinden. De jongeren zelf spelen hierin een belangrijke rol. Om hulp vragen doen ze niet, omdat voor de meesten geldt dat ze blij zijn als ze na hun 18e verjaardag zelf kunnen bepalen wat ze doen met hun leven (eigen regie). Met name wanneer ze daarvoor lange tijd hulp kregen vanuit de jeugdzorg. Over het algemeen hebben ze geen positieve ervaringen opgedaan met hulpverlening. Daarnaast missen jongeren soms het inzicht in de noodzaak van zorg, door psychische aandoeningen en/of een licht verstandelijke beperking. Ook jongeren die niet werken of laag zijn opgeleid vinden de weg naar zorg vaak niet, alsmede jongeren die wonen in een achterstandswijk. Maar ook vanwege financiële redenen wordt de weg naar zorg niet bewandeld.

Daarnaast spelen ook de welbekende weeffouten in het systeem een rol. Allereerst is de toeleiding naar zorg drastisch veranderd sinds de decentralisatie. Nu de gemeenten zelf verantwoordelijk zijn voor de zorg rondom kinderen en jongeren met (vermoeden van) psychische problematiek zien we dat dit per gemeente verschillend is geregeld. Elke gemeente koopt zijn eigen specialistische zorg in en daarbij interpreteren indicatiestellers en zorgverleners de toeleidingscriteria naar de zorgwetten op hun eigen manier. Bij de zorgverleners is er niet altijd voldoende kennis over wetgeving. Hierdoor komt het voor dat indicaties niet worden afgegeven, met als gevolg dat jongeren niet worden doorverwezen naar langdurige zorg. Ondanks dat dit door de hulpverlening wel nodig wordt geacht. Vaak kennen de gemeenten niet alle mogelijkheden van de jeugdwet, bijvoorbeeld de mogelijkheid om geïndiceerde hulpverlening te verlengen tot 23 jaar waardoor een vloeiende overgang naar volwassenzorg uitblijft.

Ook zijn er doorgaans problemen in het aanbieden of vinden van passende zorg. Doordat de gemeenten zelf de zorg inkopen, bepalen zij ook de criteria voor wie de zorg is bedoeld. Het kan dus voorkomen dat passende zorg voor jongeren met complexe problematiek niet is ingekocht, waardoor zij gebruik moeten maken van minder passende (lees: effectieve) zorg of zorg moeten vinden buiten de regio. Bovendien is er onvoldoende zorg die de complexe problematiek van jongeren op een integrale manier en op meerdere levensgebieden kan aanpakken. Met integraal wordt bedoeld: passende en samenhangende zorg vanuit verschillende specialismen, die zo licht en gewoon mogelijk is maar intensief als het nodig is. Wanneer er wel een passend zorgaanbod is, is het aantal plaatsen beperkt. De geïntegreerde zorg heeft vaak te maken met lange wachtlijsten.

Daarnaast is er ook een groep cliënten die niet goed in zorg komt, omdat ze afspraken vergeten, niet goed kunnen verwoorden welke doelen ze willen bereiken of vanwege specifieke problematiek (zoals verslaving) worden weggestuurd of doorverwezen. Niet in de laatste plaats is er onvoldoende ambulante hulp voor jongeren die bijvoorbeeld uit een klinische GGZ behandeling komen. Verder zijn hulpverleners niet altijd goed in staat om flexibel om te gaan met zorg, dus de intensiteit van de zorg op en af te schalen wanneer nodig.

Door de versnippering in de zorg staan er doorgaans veel verschillende hulpverleners om de jongere (en het gezin) heen. Om dit tegen te gaan moeten de jongere, hulpverleners en zorginstellingen elkaar vinden en met elkaar samenwerken. Het kost veel overleg en tijd om de juiste zorg te vinden voor jongeren met complexe problematiek, met de daarbij behorende financiering. Vaak is niet duidelijk wie regiehouder is. Soms is het noodgedwongen de jongere zelf, maar die is vaak niet in staat om dit te doen. Door de introductie van wijkteams hadden deze situaties niet meer voor moeten komen, maar de realiteit is een andere. (F)ACT kan een uitkomst bieden.

Benieuwd naar de ervaringen en effectiviteit van (F)ACT ? Lees dan het artikel ''Als bemoeizorg nodig is. (F)ACT voor mensen tussen wal en schip'' verder in het gratis online magazine ‘Mensen op achterstand’.