De Spreidingswet, aangenomen in 2023, beoogt een eerlijkere verdeling van asielopvang over gemeenten. Hoewel de wet zijn eerste vruchten afwerpt, blijft het een gevoelig en gepolariseerd dossier. Irene van Eldik (senior adviseur sociaal domein), Julia van Neerrijnen (junior adviseur sociaal domein) en Robert Wester (senior managing consultant Openbaar bestuur en Managing Director EU) geven tips over wat gemeenten kunnen leren van de recente praktijk en hoe te zorgen dat je polarisatie niet in de hand werkt.
Meer gemeenten namen verantwoordelijkheid, er zijn nieuwe locaties geopend, en het gesprek over asielopvang heeft een structureler karakter gekregen. Tegelijkertijd blijft het een zeer gevoelig en gepolariseerd dossier, waarin lokale besturen laveren tussen maatschappelijke onrust, politieke druk en een toenemende behoefte aan duurzame oplossingen.
Het is belangrijk om een gezamenlijk uitgangspunt te hebben: welke eisen stellen gemeenten, burgers en het COA met elkaar, en wat is hun kader om te beoordelen wat wel en niet kan? Zo is voor kleine gemeenten een grote opvanglocatie een doorn in het oog en hebben die een sterke voorkeur voor evenredig verdeelde kleinschaliger opvang. Met een nieuwe koers van het COA is er gelukkig ook meer ruimte voor dat laatste . Wanneer de kaders eenmaal duidelijk zijn, kunnen de gemeente en het COA ook gezamenlijk verder zoeken naar een geschikte locatie.
Een belangrijke les voor bestuurders, om te zorgen voor meer draagvlak: zorg binnen de gemeente voor een gezamenlijk vertrekpunt en werk aan onderling vertrouwen. Neem de gemeenteraad serieus als politiek geweten én bondgenoot, en voorkom dat de raad pas laat betrokken wordt. Stel een kader vast en hanteer dat als gezamenlijk vertrekpunt.
Tijdens het opzetten van een nieuwe asielopvang laten zowel voorstanders en tegenstanders van zich horen. Informatieavonden worden gekaapt, bewoners jagen anderen aan via sociale media, en in het ergste geval zijn er bedreigingen aan het adres van bestuurders. Het gebeurt. Tegelijkertijd is het een illusie dat weerstand volledig te voorkomen is. Protesten zijn soms heftig en goed georganiseerd, maar dat mag nooit leiden tot bestuurlijke stilstand. Veel gemeentebesturen zetten ondanks die protesten door, iets wat veel bewondering verdient en getuigt van moed.
Een les is daarom: organiseer burgerparticipatie zorgvuldig. Baken doelgroep en doel af – wie nodig je uit, wat is het doel van de bijeenkomst? Wees helder in de communicatie naar omwonenden en andere betrokken bewoners van de gemeente. Dat is soms lastig wanneer nog weinig zeker is, maar het delen van dilemma’s creëert meer draagvlak dan het achterhouden van informatie.
In Limburg leidde samenwerking tussen provincie en gemeenten tot innovatieve oplossingen, waaronder een succesvolle doorstroomlocatie. Asielopvang werd daar effectief gekoppeld aan regionale uitdagingen, waarbij asielzoekers structureel worden betrokken bij werk in sectoren met tekorten, zoals zorg en techniek, wat hun integratie en acceptatie versterkt. Dat helpt in het politieke én publieke debat.
Een les om mee te geven: laat zien dat asielopvang ook een kans is. Kijk naar de mogelijkheden voor matching: welke mensen komen op welke plek het beste tot hun recht? Sluit aan bij lokale behoeftes en laat zien dat nieuwkomers iets kunnen bijdragen, bijvoorbeeld het lenigen van personeelstekorten in zorg en onderwijs. Zo wordt de opvang niet alleen dragelijk, maar ook betekenisvol.
Asielopvang hoort geen ad-hocdossier te zijn, hoewel het voor veel gemeenten op dit moment wellicht wel zo voelt. Inmiddels bouwen sommige gemeenten aan locaties die op termijn ook voor andere doelgroepen inzetbaar zijn, bijvoorbeeld statushouders, studenten en spoedzoekers. In deze overbelaste woningmarkt is het zonde om onderkomens te moeten afbreken, dus is flexibiliteit cruciaal. Opvang moet niet alleen voldoen aan de asielbehoefte van vandaag, maar op termijn ook inzetbaar zijn voor andere groepen met woningnood.
De les: ontwikkel een visie op het opvanglandschap in de gemeente of regio. Niet alleen voor vandaag, maar ook voor over vijf of tien jaar. Niet alleen voor asielopvang, maar integraal als onderdeel van de woonvisie. Bundel als gemeente, COA en maatschappelijke partijen zoals Vluchtelingenwerk alle kennis om te komen tot toekomstbestendige oplossingen.
Kort samengevat zijn de succesfactoren voor het omgaan met polarisatie binnen gemeenten: een gezamenlijk vertrekpunt, vertrouwen, goede participatie, het zien van kansen en het opstellen van een langetermijnvisie. Dat alles vermengd met een vleugje bestuurlijke moed, dat hard nodig is om niet vast te lopen in het mijnenveld van polarisatie. Alle betrokken partijen moeten die moed en daadkracht tonen, maar het is aan bestuurders om hierin het voortouw te nemen.
Het debat over asielopvang is verre van eenvoudig, maar wie goed kijkt, ziet meer dan alleen protest. Met bestuurlijke moed, onderlinge samenwerking en oog voor de lokale dynamiek kan Nederland stap voor stap bouwen aan een toekomstbestendig opvangsysteem.
