Balanceren tussen veiligheid en empathie in coronatijd: Over lastige dilemma's voor professionals die werken met geweldslachtoffers

Door: Teun Haans en Janine Janssen

Wat doet Sterk Huis?

Sterk Huis is een zorgaanbieder met een landelijke functie bij onder andere de opvang van slachtoffers van eergerelateerd geweld en mensenhandel en is gehuisvest in de regio’s Hart van Brabant en West Brabant. Sterk Huis is ook regionaal en lokaal een belangrijke speler op het gebied van hulpverlening bij geweld in afhankelijkheidsrelaties en biedt een warme en veilige omgeving waar iedereen terecht kan met ernstige en vastgelopen opvoedings- en ontwikkelingsvragen. Een omgeving waar gezinnen, kinderen, vrouwen en mannen in tijden van crisis bij kunnen komen en waar er samen gebouwd kan worden aan een veilig en zelfstandig leven. Sterk Huis biedt deze veiligheid en rust ook thuis bij mensen. Mensen die in een complexe scheiding verkeren of een acuut veiligheidsprobleem hebben in kader van kindermishandeling of huiselijk geweld. De kennis van complexe problemen en kwetsbare situaties zet Sterk Huis ook in voor het eerder signaleren van risico’s en voor het voorkomen van grote problemen. Zo werkt Sterk Huis in diverse netwerkverbanden samen met de wijkteams, huisartsen, kinderdagverblijven en primair- en voortgezet onderwijs maar ook in netwerkverbanden met andere specialistische zorgaanbieders omdat hoog complexe problemen zich nooit door één organisatie alleen laten behandelen.

Afstand en nabijheid

Zoals we inmiddels allemaal heel goed weten is het akelige van de situatie waarin we ons nu bevinden dat we in moeilijke tijden als mensen graag tegen elkaar aanschurken, maar dat dit – denk nog maar eens even aan de Kerstdagen die we net achter de rug hebben – helaas niet kan, omdat het vermaledijde virus daar goed bij gedijt. Als verder alles in het leven meezit – je hebt stabiele relaties, en geen existentiële zorgen op het gebied van gezondheid en financiën- is dat allemaal al lastig. Maar die behoefte aan warmte en contact nemen exponentieel toe als het in leven tegenzit, zoals bij slachtoffers van geweld in een afhankelijkheidsrelatie. We laten hier eerst Anne* aan het woord, die als ambulant hulpverlener werkzaam is bij Sterk Huis: “

Enige tijd geleden begeleidde ik een meisje dat vanwege veiligheid geplaatst was bij Sterk Huis. Zij had abrupt afscheid moeten nemen van haar moeder die plotseling was overleden en werd door de overige leden van haar familie niet geaccepteerd zoals zij was. Zij werd ook door haar familie bedreigd. Dit meisje stond dus letterlijk alleen op de wereld als puber. Geplaagd in haar dagelijks leven door de effecten van haar trauma’s, waardoor haar emoties instabiel waren, leunde zij op de volwassenen om haar heen. Na de meivakantie kwam ik weer in dienst, zij zag mij en rende door de gang op mij af. In een flits ging ‘afstand’ door mij heen. Dit meisje pakte mij vast en hield me ook stevig vast gedurende enkele minuten. Op zo’n moment, wetende wat dit meisje al meegemaakt heeft en hoe zij grote momenten van afwijzing in haar leven heeft gevoeld (en nog dagelijks binnen haar familie ervaart), kan ik niet anders dan haar omarmen ! In de gehele eerste golf heeft de letterlijke afstand en nabijheid in deze situatie een grote rol gespeeld en invloed gehad op het gevoelsleven van dit meisje. Dit is voor mij een sprekend moment waarin de letterlijke nabijheid van belang is bij onze mannen, vrouwen, gezinnen en kinderen. Het risico vanwege het niet naleven van de corona maatregelen stond voor mij in dit geval op de achtergrond. Dit meisje kon het emotioneel niet hebben als ik deze maatregelen strikt zou hebben gehanteerd. ”

Van gedragswetenschapper Saskia ontvangen wij een vergelijkbaar verhaal:

“Het is eindelijk woensdag in december. Een dag waarop een jongen die op een behandelgroep verblijft weer zijn ouders ziet. Zijn ouders kunnen niet vaak, maar hebben afgesproken elke twee weken langs te komen. Deze woensdag is het zijn moeder. Gedurende de coronacrisis is het niet toegestaan dat beide ouders op bezoek komen. De klok, bijna 15:00. Een app komt bij de groepsbehandelaar binnen. Het is moeder, ze komt vanwege hoofdpijn en hoestklachten niet naar de groep. Morgen laat zij zich testen op corona. Immens verdriet bij de jongen. Boos loopt hij naar de bank. Gooit zijn telefoon weg en begint zacht te huilen. Waar blijft die arm? Mag het wel? Eigenlijk niet. Maar die arm, en die kus op zijn kruin. Dat heeft hij nodig. De groepsbehandelaar luistert naar haar hart. Gaat naast de jongen zitten en pakt hem stevig vast. De jongen laat al zijn tranen gaan.”

Menselijkerwijs valt dit allemaal goed te begrijpen. Maar inmiddels grijpen ook een Engelse en Zuid-Afrikaanse variant van het virus om zich heen. Hoewel er nog veel vragen leven, wordt in ieder geval gevreesd voor een snellere verspreiding. Voor bestuur en leidinggevenden is dit een duivels dilemma. Natuurlijk moet de zorg zo adequaat mogelijk doorgaan, maar met name intramuraal moet voorkomen worden dat bewoners en medewerkers een speelbal van dit virus worden.

Er is geen keuze. De regering vraagt van ons, en alleen samen gaat ons dat lukken, dat alle veiligheidsmaatregelen in acht genomen worden en dat er direct geacteerd wordt bij besmettingen. En toch botsen die noodzakelijke empathie die cliënten nodig hebben en die een positieve bijdrage heeft in het welzijn van mensen met deze maatregelen. Daar waar medewerkers zich altijd al op een evenwichtstouw bevonden in de behandeling, is het evenwicht behouden door de crisis nog uitdagender.

Bij Sterk Huis zijn circa 40 cliënten van de bijna 300 cliënten die kort of langer in de 24/7 hulpverlening of opvang verblijven met Covid 19 besmet geweest. Zodra de regels overtreden worden, zoals in een voorbeeld waarbij er wegens eenzaamheid van een cliënt toch gezamenlijk geluncht werd, is er een groot risico op een keten van besmettingen. Het aantal medewerkers dat besmet is blijft bij Sterk Huis wel binnen de perken. Circa 90% van de mensen die getest wordt blijkt negatief te zijn. De verzuimcijfers van Sterk Huis zijn lager dan het landelijk gemiddelde en lager dan in 2019. Zo kende Sterk Huis in 2019 nog een verzuimpercentage van 7,76%. Het landelijk verzuimpercentage jeugdzorg in 2020 bleek 7,2% te zijn en van Sterk Huis in 2020 7,02%. Dat aantal daalt nog steeds.(1)

Lian Smits, bestuurder van Sterk Huis: “We balanceren op de grens van wat mag om het menselijke af en toe ruimte te geven. Het is ons werk: veiligheid, behandeling en warmte bieden aan gezinnen, mannen, vrouwen en kinderen waar vertrouwen en nabijheid wezenlijk is.”

‘Eureka: dan gaan we toch online?!

We moeten niet geforceerd naar positieve elementen en lessen uit deze grote crisis zoeken, maar feit is wel dat het online werken inmiddels een grote vlucht heeft genomen. Die moderne communicatietechnieken hebben zonder meer veel goeds gebracht. Wij kunnen ons niet voorstellen hoe onze werkweken er uit zouden zien zonder dat belangrijke gereedschap. Mocht deze pandemie in de nabije toekomst het hoofd worden geboden, zal het werk voorgoed veranderd zijn. Met digitale vergaderingen zijn we efficiënter geworden en vergaderingen met instrumenteel contact kunnen zeer goed digitaal gepland worden. Daarnaast is de reistijd aanzienlijk beperkt en is in de contactopbouw tussen conflicterende ouders digitaal contact ook een mooie tussenkomst geworden van de stap naar een eerste fysieke ontmoeting.

Maar zoals voor alle gereedschap geldt: het kan niet onder alle omstandigheden en voor alle werkzaamheden worden ingezet. Hulpverlenen is voor een groot gedeelte ook blijven afstemmen op de ander en het observeren, interpreteren en toetsen van het (non-verbale en verbale) gedrag wat de cliënt laat zien. “Zijn wij überhaupt in staat om non-verbale signalen als onderdeel van onze analyse op te vangen in de digitale wereld?”, vragen ambulant hulpverleners binnen Sterk Huis zich ook af. Dat is inderdaad de vraag. De lockdown vraagt de hulpverleners telkens de afweging te maken of online contact voldoende is voor om problemen tijdig te herkennen en aan te pakken. Dat blijkt niet altijd zo te zijn. Digitaal wordt veel concentratie van je gevraagd en bovendien zou het kunnen dat je extra hard voelt dat je niet bij elkaar kan zijn, wat frustratie kan opleveren.(2) Deze frustratie kan bovendien ook voortkomen uit haperende techniek en misverstanden die online tijdens communicatie kan ontstaan.(3) Voor velen is deze vorm van communiceren nog nieuw en moeten we er nog goed aan wennen, voordat we er daadwerkelijk goed gebruik van kunnen maken.(4) We zitten in een overgangsfase.

Tot slot: vooral niet moedeloos worden!

Zoals we aan het begin al aangaven, weten we nog niet hoe lang we nog als samenleving zo door het coronavirus op de proef worden gesteld. We kunnen het ons echter niet permitteren om moedeloos te worden, want daar is niemand bij gebaat. Inspiratiebronnen zijn er gelukkig volop. Niet alleen bij de opvang van slachtoffers van geweld in afhankelijkheidsrelaties, ook in verzorgingshuizen, de gehandicaptenzorg, de GGZ en in ziekenhuizen zoeken professionals elke dag weer naar een evenwicht tussen veiligheid en sociale behoeften van mensen. Wat ons in ieder geval blijft inspireren is de moed en veerkracht van mensen in nood. Het laatste woord gunnen wij aan de elfjarige Thymen die bij Sterk Huis in de 24/7 behandelgroep zit:

“Normaal ben ik niet zo van school. Liever ben ik buiten of zit ik op mijn Playstation. Toch is het ook fijn. Klasgenoten zien, ’s ochtends opstaan en weten wat de dag brengt. Dat is er nu niet. We worden in de ochtend wakker, maar een duidelijke structuur is er niet echt. Groepsleiding doet hun best, maar het is school niet. Alle scholen zijn dicht. Ik kom niet in aanmerking om toch naar school te gaan (de ‘noodopvang op school’) omdat ik veilig op een groep verblijf. Huiswerk vind ik moeilijk zo zonder begeleiding, maar ik doe mijn best. In de middag gaan we samen voetballen, hebben we soms een activiteitenprogramma en dat vind ik echt top. Ik kijk daar echt naar uit en geniet daar nu veel meer van.”

Teun Haans is Clustermanager bij Sterk Huis is actief betrokken geweest bij de Taskforce Kindermishandeling en het Coördinatiepunt Trainingen. Janine Janssen is Hoofd Onderzoek van het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld van de Nationale Politie, lector Veiligheid in Afhankelijkheidsrelaties aan Avans Hogeschool en daarnaast bijzonder hoogleraar Rechtsantropologie aan de Open Universiteit.