Gisteren viel het zomernummer van Waardenwerk op de mat. De filosoof Harry Kunneman ontvouwt in een redactioneel stuk inzichten die in mijn ogen verstrekkend zijn, zeker voor de GGZ. Hij bekritiseert het idee dat ‘de maatschappij’ of ‘de samenleving’ alleen door mensen gevormd wordt, de maatschappij moet in zijn ogen gezien worden als een samenstelsel van de netwerken die alle levensvormen op aarde met elkaar vormen. Hij introduceert een ander kijk op samenleven, die van de biotische verwevenheid. Het leven, werken en welvaren van mensen is in zijn visie onlosmakelijk verbonden met het leven, werken en welvaren van talloze andere levensvormen met wie wij samenleven en van wie wij in cruciale opzichten afhankelijk zijn.
Dode en levende natuur zijn niet gescheiden maar werken voortdurend op elkaar in. In eerdere publicaties liet Kunneman al zien dat wij mensen leven van het werk dat microben als bacteriën, schimmels en algen vele miljoenen jaren voor ons hebben verricht. Sterker nog, deze concurrerend- samenwerkende levensvormen spelen een cruciale rol bij het realiseren van levensvatbare condities op onze planeet, condities waar wij niet zonder kunnen. Onze eenzijdige kijk op samenleven maakt dat we onszelf als boven en buiten de natuur beschouwen en niet als onderdeel daarvan. Zoals vele ecologen wijst ook Kunneman op het verlies van biodiversiteit die gepaard gaat met de enorme toename van het aantal slachtdieren. Overbemesting en eenzijdige productiegewassen als raaigras en snijmais leiden tot bodemverlies. Planten die het goed doen op stikstof krijgen de overhand en drukken andere soorten weg. De bodemverzuring die daar het gevolg van is verdringt op haar beurt calcium, kalium en magnesium, spoelen uit en zijn niet meer beschikbaar voor planten en zo raken hele ketens van planten, insecten en vogels verstoord. Intussen kunnen we naar Zuid Frankrijk rijden zonder dat we de autoruiten en koplampen vol insecten hebben zitten, zoals dertig jaar geleden nog het geval was.
Wie de samenleving slechts opvat als het samenleven van mensen merkt niet of te laat op dat het opsouperen van olie en gas in slechts een vijftiental decennia, nota bene door de arbeid van microben over vele miljoenen jaren laagje voor laagje onder onze voeten opgebouwd, onszelf bedreigt. Om te begrijpen wat er gaande is komt Kunneman uiteindelijk met de metafoor ‘bodemverlies’ en laat ermee zien dat de verarming van de biotische bodem van de aarde gepaard gaat met de verarming van de relationele bodem van het menselijke bestaan. Die relationele bodem wordt in de ogen van Kunneman gevormd door partner- en familierelaties, ouder-kind relaties, vriendschappen, buurtrelaties en werk; “gezelschappelijke relaties waarin mensen met ups en downs goed gezelschap proberen te zijn met en voor elkaar, en daarin, in het bijdragen aan en deel zijn van goed gezelschap, kunnen wortelen als persoon.” Met andere woorden, de belangrijkste voeding voor hun identiteit en actorschap ontlenen mensen aan deze relationele bodem. Sterker nog, wortelen in deze bodem doet ook andere mensen en andere levensvormen floreren. Onderlinge afhankelijkheden worden niet ontkend of weggedrukt maar gevierd met alle ongemakken en conflicten die daar ook bij horen.
Die relationele bodem wankelt echter voor meer en meer mensen door hyperindividuele leefstijlen, door onderlinge concurrentieverhoudingen, door de zucht naar consumptief geluk, persoonlijk succes en controle over het eigen leven. Kunneman noemt dit het opdrogen van gezelschappelijke hulpbronnen ten faveure van ‘selfie-groei’ (het genereren van maximale aandacht voor de eigen persoon). De ‘selfie-identiteit’ stelt individuen in staat om succesvol te zijn in allerlei concurrentieverhoudingen en voedt op haar beurt weer de groei van de kapitalistische markteconomie en zo komt er opnieuw meer stikstof in de bodem wordt de biotische bodem van ons bestaan steeds verder aangetast. Tot zover Kunneman.
Veel mensen ervaren dit bodemverlies en wenden zich tot de GGZ. Bijna de helft (48%) van de volwassenen in Nederland (18-75 jaar) heeft ooit in het leven één of meerdere psychische aandoeningen gehad. Tegenover bodemverlies zou bodemverrijking kunnen staan; zou dat laatste het doel van de GGZ kunnen zijn?
