In mei 2018 heeft staatssecretaris van Ark van Sociale Zaken en Werkgelegenheid haar plannen voor een brede schuldenaanpak geopenbaard. Een jaar later gaf zij een overzicht van de stand van zaken. De oorspronkelijk 40 plannen werden daarin deels vertaald naar zeer concrete beleidsvoornemens. Zoals zij zelf zegt in haar brief aan de Tweede Kamer van 27 mei 2019: “Niet eerder zijn zoveel initiatieven ontplooid, zoveel maatregelen genomen om mensen te helpen hun (problematische) schulden de baas te worden”. Aan goede intenties en plannen ontbreekt het niet en de eerste ideeën worden omgezet in wetgeving. Dat verdient alle lof. Eindelijk worden er serieuze pogingen in het werk gesteld om mensen met problematische schulden effectiever te helpen en mensen met beginnende schulden eerder te helpen.
De brede schuldenaanpak is opgebouwd rond drie actielijnen:
Problematische schulden voorkomen: preventie en vroegsignalering
Ontzorgen en ondersteunen
Zorgvuldige en maatschappelijk verantwoorde incasso
Inhoudelijk zet de staatssecretaris in op vier aspecten van de aanpak: verdere samenwerking, gegevensuitwisseling, effectieve dienstverlening en een solide bestaansminimum.
Hoewel niemand zal bestrijden dat dit vier belangrijke aspecten zijn en iedereen de ingezette veranderingen als verbeteringen zal zien, zijn er toch wel wat kritische noten te plaatsen bij de brede schuldenaanpak. Maar laten we positief beginnen.
Het is mooi dat erkend wordt dat (problematische) schulden niet alleen de betrokkenen veel schade berokkenen, maar ook maatschappelijk zeer kostbaar en onwenselijk zijn. Het is ook goed dat de overheid een rol voor zich ziet in het tegengaan en oplossen van deze problemen. Het tijdperk waarin gedacht werd dat dat vooral een eigen verantwoordelijkheid was (“eigen schuld, dikke bult”) lijkt enigszins voorbij. Ook de beperkte mate van zelfredzaamheid wordt erkend, zeker in situaties waarin mensen met grote schulden zich bevinden. Dat is pure winst. Erkenning van het feit dat bepaalde groepen zoals mensen met een licht verstandelijke beperking extra snel in de problemen komen en dus ook extra ondersteuning verdienen, kan uiteindelijk veel problemen voorkomen. Het is jammer dat de groep laaggeletterden niet ook benoemd wordt.
Belangrijk is ook dat wordt vastgesteld dat alle actoren verantwoordelijkheden hebben en dat zij die deels zelf moeten invullen (crediteuren, incassobedrijven, kredietinstellingen, et cetera), deels met nadere wet- en regelgeving waarbij geholpen zal moeten worden door de overheid. Het aanpassen van de regels rondom beslaglegging en het tegengaan van cumulatie van incassokosten zijn van dat laatste voorbeelden. Dat de betrokken organisaties ook zelf tot het inzicht hadden kunnen komen dat het moeilijk plukken is van een kale kip en dat je in die gevallen beter hulp kunt bieden dan nog meer geld vragen, is weliswaar vanuit moreel standpunt een belangrijke constatering, maar de huishoudens in kwestie worden er niet door geholpen. Blijkbaar is wetgeving nodig om veel organisaties tot meer ethische verantwoord gedrag te bewegen. Uiteraard zijn er uitzonderingen zoals de bedrijven die de schuldeisersoalitie vormen, maar het zit niet in het DNA van private bedrijven om mensen met betalingsachterstanden te vertrouwen en hulp aan te bieden. Datzelfde geldt overigens voor overheidsinstellingen als het CJIb en de Belastingdienst. Omdat zij overheidsregels uitvoeren is voor hen aangepaste regelgeving nodig om hun handelen aan te passen. De plannen uit de brede schuldenaanpak bevatten eerste belangrijke aanzetten daartoe. Zo zou het een enorme stap voorwaarts zijn wanneer de Belastingdienst zou stoppen met het verrekenen van in het verleden te veel uitgekeerde toeslagen met lopende toeslagen. Dat zou veel ellende voorkomen. Op dit moment wordt verkend of dit mogelijk is. Dat lijkt me een stapje te langzaam. Waarom niet gewoon stoppen daarmee. Het lijkt erop dat de Belastingdienst alleen wil stoppen in gevallen waarin het bestaansminimum in gevaar komt. Bij mensen die in aanmerking komen voor toeslagen, lijkt het antwoord op die vraag in gevallen van verrekening met lopende toeslagen echter een retorische te zijn.
Tot slot nog een belangrijke kanttekening bij het preventiebeleid. De plannen van de staatssecretaris zijn vooral gericht op het voorkomen van de escalatie van betalingsachterstanden, niet op het ontstaan ervan. Betalingsachterstanden hebben steeds vaker betrekking op de vaste lasten, niet op consumptieve bestedingen. De brede schuldenaanpak wil eraan bijdragen dat signalen over betalingsachterstanden eerder bij de gemeente terecht komen. Hoewel dat in de huidige situatie een vooruitgang is, heeft het twee grote nadelen: schuldeisers kunnen hun eigen verantwoordelijkheid voor het ontstaan van betalingsachterstanden eerder ‘overdragen’ aan de overheid en de reden voor het ontstaan ervan wordt in veel gevallen niet aangepakt. Die reden is namelijk niet zelden een gebrek aan geld. En dat is het meest fundamentele punt dat in de brede schuldenaanpak niet wordt aangepakt. Het scheefgroeien van de verhouding tussen inkomen en vaste lasten. Het feit dat de vaste lasten voor veel huishoudens een te groot deel van hun inkomen zijn gaan uitmaken en de hoogte van de vaste lasten onvoldoende beïnvloedbaar is voor hen, maakt dat het ontstaan van betalingsachterstanden in het systeem ingebakken lijkt te worden. De plannen van de staatssecretaris bevatten helaas geen elementen om deze aspecten aan te pakken. Voorbeelden daarvan zouden kunnen zijn: verhogen van de uitkeringen en het minimumloon, volledig compenseren van de stijging van de zorgverzekeringspremie en huurverhogingen in de toeslagen, matigen van de stijging van de overige vaste lasten (waaronder energie) et cetera. Dergelijke maatregelen zullen veel geld kosten, maar zeker minder dan problematische schulden de samenleving momenteel kosten. Groot voordeel zou zijn dat de financiële problemen van veel huishoudens echt voorkomen worden en er niet pas wordt ingegrepen wanneer de eerste onbetaalde rekeningen zich beginnen op te stapelen.
