De uithuisplaatsingsfabriek (deel 2): een stille revolutie bij de rechters?

Aanzwellende kritiek

De jeugdbescherming lijkt nog niet veel te leren van de aanzwellende kritiek. In een stuk van de jeugdbescherming wat ik moest beoordelen vond ik maar liefst 48 ernstige fouten.

Die fouten waren:

• Het weglaten van feiten in het feitenrelaas (13x)

• Het verdraaien van de werkelijkheid (12x)

• Meningen als feiten presenteren zonder onderbouwing (10x)

• Niet naar het kind en ouder luisteren (9x)

• Gebrek aan kennis (4x)

Dat dit niet op zichzelf staande praktijken zijn beschrijft een rapport van de oudervereniging ‘Balans’ van augustus 2021. Dat rapport gaat over meldingen van onveilige situaties, vooral buiten het gezin, bijvoorbeeld op school. Opvallend is dat niemand (ook de inspectie niet) er wat aan doet maar dat bijvoorbeeld scholen wel een melding maken bij de jeugdbescherming en ouders vervolgens de schuld krijgen en met dwang worden geconfronteerd, tot aan (spoed)uithuisplaatsingen toe.

Ook het RSJ-rapport van 31 augustus jl. (5) is ongemeen kritisch op de jeugdbescherming en beveelt onder meer aan om kinderrechten centraal te stellen en de rechtsbescherming van ouders en kinderen te verbeteren en het perspectief van ouder en kind leidend te laten zijn. En minstens zo belangrijk: doe goed- en onafhankelijk onderzoek. Het lijken open deuren, maar de praktijk wijst anders uit.

Oorzaken van fouten

De vraag rijst waarom de jeugdbescherming dit niet allang doet. In gesprekken met verschillende directeuren van jeugdbeschermingsorganisaties vertellen die mij dat er sprake is van een groot personeelstekort en verloop, (6) waardoor er geen deugdelijk onderzoek kan worden gedaan. Een andere mogelijke oorzaak is waarschijnlijk ook gelegen in gebrek aan kennis bij de jeugdbescherming, waardoor ze denkfouten maken en vaak partij kiezen. Denkfouten ontstaan vaak door risico-denken, de haast om de zaak ‘rond’ te krijgen (7) en het eigen gelijk bevestigd te zien. Maar zo simpel ligt het meestal niet. Het gaat vaak om complexe problemen (‘wicked problems’), waar geen eenduidig antwoord voor is, maar waar de jeugdbescherming wel een klip en klaar antwoord op wil construeren. Bij spoeduithuisplaatsingen (vaak extra traumatische met politie) moet sprake zijn van acuut dreigend gevaar. In de gevallen die ik heb gezien wordt altijd achteraf het gevaar ‘geconstrueerd’ in algemene termen. Een andere mogelijke, en meer banale verklaring is dat ze er in de praktijk bij de rechtbank achteraf vaak mee weg komen omdat de rechter ook geen tijd en expertise heeft om die complexe problemen te onderzoeken en de uithuisplaatsing een al feit is. Dit alles wordt nog verergerd doordat iedereen een valse melding kan doen zonder consequenties, zo blijkt ook uit het rapport van Balans.

Reactie van rechters

Dat rechters echter kritischer worden merk ik in de praktijk doordat in een aantal gevallen uithuisplaatsingen geen hamerstukken meer zijn, maar dat rechters tegenwoordig contra-expertise meer serieus nemen en meer tijd uittrekken om de jeugdige te horen en vaker afwijken van het advies van de jeugdbescherming. In een casus waar ik bij betrokken was sprak een rechter wel anderhalf uur met een jeugdige!

Deze stille revolutie heeft naast het Balans- en RSJ-rapport waarschijnlijk nog een aantal andere oorzaken. Zo was er de ophef over onterechte uithuisplaatsingen naar aanleiding van de toeslagenaffaire en excuses die de Raad voor de Rechtspraak heeft gemaakt. Ook recente excuses van de Raad van State die zelfs sprak van ‘liegende ambtenaren’ dragen waarschijnlijk bij aan een klimaat waarin rechters -terecht- kritischer aan het worden zijn.

Het is een goede ontwikkeling waar we echter lang op hebben moeten wachten. Want meer dan 40.000 uithuisplaatsingen in Nederland zijn geen kattenpis en veroorzaken schade bij kinderen en ouders. Yvonne Keuls schreef er veel boeken over. De laatste gaat over hoe het haar pleegkind ‘Gemmetje’ verging die ze liefdevol opving en niet in de steek liet. (8) Maasja Ooms maakte films erover (‘Alicia’ en ‘rotjochies’). In haar nieuwste film over Jason, die zondag 21 november op NPO 2 werd uitgezonden, word je stil van zoveel geweld tegen kinderen die beschermd hadden moeten zijn. Jason in de film: ‘Ik was suicidaal, ik wilde niet mee maar de politie deed handboeien om. Ik kwam in de gesloten jeugdzorg terecht. Alle mensen die mij moesten beschermen waren gewelddadig’.

In de film krijgt Jason traumatherapie, ook voor wat er in de jeugdzorg is gebeurd. Het wordt hoog tijd dat we die signalen serieus gaan nemen en niet alleen de rechters maar de hele keten. De film over ‘Jason’ en het boek Gemmetje Victoria zijn verplichte kost voor rechters, hulpverleners en jeugdbeschermers.