De uithuisplaatsingsfabriek in Nederland

Een UHP is per definitie een negatieve jeugdervaring (Adverse Childhood Experience) met verstrekkende gevolgen voor de ontwikkeling van een kind. In een aantal gevallen worden kinderen zelfs met traumatiserend geweld uit huis gehaald. Veel kinderen vechten zich vervolgens terug naar huis. Soms overleven ze hun gevecht niet. Maar ook jeugdbeschermers kunnen de stress van hun werk niet meer aan en vertrekken, zo bleek afgelopen week.(4) De Jeugdwet beoogde bij haar intrede in 2015 een reductie van het aantal UHP’s, maar dat is mislukt en medewerkers lopen ondertussen weg. Wat zijn de oorzaken van onze uithuisplaatsingsdrift en hoe veranderen we dat concreet?

Besluit uithuisplaatsing

Niet alle uithuisplaatsingen zijn waarschijnlijk te voorkomen, maar over een zo ingrijpend besluit zou je verwachten dat de besluitvorming zorgvuldig en beargumenteerd geschiedt. De rechter die hier over moet oordelen gaat in de praktijk immers voornamelijk op het oordeel van de Gecertificeerde Instelling (GI, Jeugdbescherming) af. Maar aan die argumenten schort het vaak(5), waarschijnlijk door tijdgebrek. Ook rechter, en de advocaat hebben geen tijd, geen inhoudelijke kennis en dat zet ze op een achterstand waardoor beslissingen over een UHP vaak hamerstukken worden. En hamerstukken zijn niet in het belng van het kind en strijdig met het Internationale Verdrag voor de Rechten van het Kind (IRVK) dat Nederland geratificeerd heeft.

Ook uit onderzoek van het NJI(6) blijkt dat besluiten vaak een sterk houtje-touwtje-karakter hebben. Letterlijk: “Het onderzoek laat zien dat de betrouwbaarheid en de validiteit van beslissingen over uithuisplaatsing over het geheel genomen laag zijn.”

Honderd professionals en een team gedragswetenschappers beoordeelden 124 casussen en kwamen zelden tot een eenduidig advies. Dat is zorgelijk maar niet verbazingwekkend, want jeugdproblematiek kenmerkt zich door wicked problems (nare problemen).(7) Het gevolg van die onzekerheid en gebrek aan analyse is dat er vaak een zondebok wordt aangewezen (meestal een van de ouders), die dan uit therapeutische gronden de toegang tot het kind grotendeels wordt ontzegd, tot en met het (strafbare!) achterhouden van lieve kaartjes, brieven en knuffels aan toe. In het kader hieronder zijn de belangrijkste conclusies van het NJI weergegeven die de zorgelijkheid van de huidige situatie scherp in kaart brengen:

Eenmaal een besluit onder tijdsdruk en in onzekerheid genomen kan niet meer worden teruggedraaid vanwege belangen, gezichtsverlies en angst voor schadeclaims. De psychologen Philip Tetlock, Linda Skitka en Richard Boetther deden daar in 1986 al onderzoek naar(8) en benoemden het mechanisme van het defensief versterken van het eigen gelijk defensive bolstering. Bezuinigingen op de jeugdbescherming dragen vervolgens ook niet bij tot een zorgvuldige en beargumenteerde besluitvorming, en in de meeste gevallen ontbreekt tijd en kennis om nog een verklarende probleemanalyse te maken.(9)

Jeugd- en gezinsbeschermers zijn geen onmensen, maar hun voortdurende sociale werkomgeving met alle ellende maakt dat ze net als soldaten in een oorlog uit het oog verliezen wat ‘normaal’ is. ‘Wij-zij’ (vijanddenken) neemt de overhand. Eva Whitehead van de VU Amsterdam schreef daar recentelijk (2021) een intrigerend proefschrift over.(10) Mechanismen als ontmenselijking (dehumanisatie) en rationalisering van belangen spelen dan een rol bij de jeugdbescherming, zoals Sophie de Valk in haar proefschrift ook al beschreef.(11) Alex Haslam en Steve Reicher(12) (2012) beschreven op welke wijze de sociale identiteitsvorming binnen de organisatie bijdraagt tot dehumanisatie. Ook rechters dehumaniseren soms ongewild mee als onderdeel van het systeem door niet na te denken over de langetermijngevolgen van hun beslissingen. Soms krijgen ouders maar 30 seconden spreektijd van een knorrige rechter die naar huis wil. Een ander gevolg van dehumanisatie is het aanbodgericht werken van de jeugdbescherming. Eenmaal in het gedwongen kader is er weinig ruimte meer voor gezamenlijke besluitvorming, zoals het NJI voorstelt.

Overigens worden ook rechters zelf slachtoffer van gebrekkige waarheidsvinding van de jeugdbescherming. Rechter Nathalie van Waterschoot werd jarenlang achtervolgd door valse berichten van haar ex-man die door de jeugdbescherming klakkeloos voor waar werden aangenomen zonder die te na checken(13), en als iets eenmaal in je dossier staat is dat er bijna niet meer uit te halen. In een andere casus van een valse melding uit ons onderzoek waar de Inspectie zich mee ging bemoeien verordonneerde de IGJ dat alle stukken uit het dossier moesten worden verwijderd, om een jaar later weer op te duiken bij de jeugdbescherming.

Gevolgen van uithuisplaatsing

Zoals ik al eerder schreef is er naar de langere-termijneffecten van uithuisplaatsingen nauwelijks onderzoek gedaan.(14) In 2007 schreef jeugdbeschermer Ria van Asselt het boek Uit huis geplaatst over de verstrekkende gevolgen van een uithuisplaatsing, en dat boek geeft geen vrolijk beeld. Ook uit veel interviews die wij afnamen met jongeren in instellingen komt de uithuisplaatsing telkens weer naar voren als bijzonder traumatiserende negatieve jeugdervaring, en al helemaal als de UHP onverwachts en met politiegeweld gepaard ging (zie verder).

De UHP schaadt kinderen en ouders in hun basisgevoel van veiligheid en in het vertrouwen van anderen en de overheid. Dt komt niet vanzelf goed, zeker niet als er daarna nog meer instellingen volgen, tot gesloten plaatsing aan toe. Kinderen geven aan depressief te worden en wijten de UHP aan zichzelf. Ze ontwikkelen negatieve emotionaliteit (angst, wantrouwen en een laag zelfbeeld), gaan snijden, bonken, krassen en ontwikkelen eetstoornissen en PTSS. Goffman noemde dat proces ‘ego-mortificatie’(15), de afbraak van het ik. Bestaande gedragsproblemen verergeren. Dit heeft tot effect dat kinderen vaker worden doorgeplaatst en soms (inmiddels acht casussen) zien wij in ons onderzoek naar gezinshuizen dat uithuisgeplaatste kinderen weer uithuisgeplaatst worden uit het gezinshuis tegen de zin van kinderen en gezinshuisouders. Maar die laatste hebben niets te zeggen, een lacune in de wet die snel dient te worden aangepast. Gezamenlijke besluitvorming en besluitvorming in teams, zoals het NJI aanbeveelt, is in de praktijk ver te zoeken.

Uithuisplaatsingen terugdringen

We kunnen op basis van de cijfers alleen maar concluderen dat het nog steeds niet lukt om het aantal UHP’s terug te dringen. Het lijkt een beetje op het verpakkingsconvenant: de dolgedraaide fabriek zelf vragen te minderen met verpakking. Maar die UHP-fabriek blijkt maar niet te stoppen en heeft een lopende band naar de gesloten jeugdzorg omdat gedrags- en andere problemen vaak toenemen door een uithuisplaatsing: een self-fulfilling prophecy volgens VNG-psychiater Peter Dijkshoorn. Adri van Montfoort heeft met het introduceren van de Signs of Safety-methodiek(16) in Nederland geprobeerd hier iets aan te doen, en in 2020 probeerde het NJI dit ook middels een richtlijn. Maar ook het NJI komt in haar onderzoek tot een sombere conclusie dat de richtlijn niet werkt. Het proefschrift van Maria de Jong is op basis van de kinderrechten ook niet optimistisch over de vooruitgang. Rechters nemen volgens haar met name de probleem-georiënteerde beschrijvingen van de GI over.(17) Dijkshoorn vertelde op 7 november jl. in Argos dat uithuisplaatsen meer schade oplevert en jeugdbeschermers net zoals de rechters uit het onderzoek van De Jong te veel gericht zijn op onveiligheid. Nul uithuisplaatsingen is zijn doel, maar dat schiet niet op. De fabriek met de lopende band draait voort.

Verbetermaatregelen

Daarom stel ik voor om de procedure van uithuisplaatsen voor jeugd en gezinsbeschermers transparanter en beter te maken met vijf maatregelen. Dat kan alleen als er geld bij komt voor jeugdbeschermers en rechters om te komen tot goed onderzoek en een zorgvuldig en afgewogen oordeel.

1. In de eerste plaats verdraagt een spoeduithuisplaatsing zich niet met een zorgvuldig en afgewogen oordeel. We staan geen spoeduithuisplaatsingen toe tenzij er sprake is van moord en doodslag. Ratio: jeugdbeschermers lichten problemen vaak uit om een maatregel er door te krijgen (NJI, Dijkshoorn).

2. In de tweede plaats dient de richtlijn uithuisplaatsing van het NJI verplicht te worden gesteld binnen de jeugdbescherming. Niet gebruik of verkeerd gebruik van deze richtlijn moet een afwijzingsgrond voor de rechter zijn.

3. In de derde plaats dient iedere aanvraag voor een UHP bij de rechtbank vergezeld te gaan van een onafhankelijk deskundigenadvies die een verplichte verklarende probleemanalyse en een plaatsingsadvies van de aanvrager dient te toetsen. In die verklarende probleemanalyse en dat plaatsingsadvies moeten ook alternatieven en de mening van de jongere worden afgewogen, zoals het NJI terecht suggereert. Ook moeten de rechtbank en de advocaat van de jeugdige in de gelegenheid gesteld worden zelfstandig onderzoek naar de feiten te doen, voordat een UHP wordt uitgesproken. Het niet-horen van de jeugdige leidt automatisch tot afwijzen van een UHP. De richtlijn geldt ook voor uithuisplaatsing van al uithuisgeplaatste kinderen in gezinshuizen, pleeggezinnen en instellingen. Ratio: rechtswaarborgen voor kind, ouders en gezinshuisouder in verband met het Internationale Verdrag voor de Rechten van het Kind.

4. Volgens de onderzoeken van Whitehead, de Valk en Haslam/Reicher zou ‘rehumanisering’ van gezinsvoogden een belangrijke sleutel kunnen zijn. Genoeg tijd is daarvoor belangrijk. Kinderen en hun ouders moeten niet meer gezien en behandeld worden als ‘vijanden’, maar als partners, zoals de methode van Science of Safety ook aanbeveelt. Verdiep je als gezinsvoogd in de leefwereld van ouders en kinderen, wees minder hard in je oordeel en neem beslissingen alleen in teamverband (accepteer tegenspraak). Denk na over de consequenties van je handelen op langere termijn en doe als eerste geen kwaad. Dat kan alleen als jeugdbeschermers voldoende tijd krijgen en eventueel geld om vaker deskundigen in te schakelen. Ratio: ondersteuning van hulpverleners.

5. Geen uithuisplaatsingen meer met de politie. Een traumatische negatieve jeugdervaring als een UHP wordt door de inzet van de politie nog traumatischer. De politie is getraind om bij verzet door paniek repressie (geweld) toe te passen, maar kan geen eigen oordeel vormen over de situatie en moet volledig afgaan op de voogd. Wanneer een kind of ouders in paniek raken is geweld juist contraproductief en zorgt voor blauwe plekken en bloed.(18) De trauma’s die dat bij ouders en kinderen oplevert zorgt er in een aantal gevallen voor dat kinderen die van hun bed zijn gelicht bij thuiskomst niet meer in hun kamer durven te slapen en zelfs herbelevingen krijgen van hun gordijnen of beddengoed. Ze moeten dan EMDR traumabehandeling krijgen en andere gordijnen en beddengoed. Ook politieagenten raken hiervan getraumatiseerd omdat hun ervaringen vaak heel ingrijpend zijn en ze zich afvragen of het geweld wel proportioneel was, maar daar geen antwoord op kunnen krijgen. Dat kunnen wij van agenten, die vaak ook kinderen hebben, niet vragen. Ratio: bescherming ouders en kinderen en politie.

Gezinsvoogden moeten daarom net als andere hulpverleners in de jeugdzorg getraind worden in geweldloos verzet en leren de dialoog aan te gaan in plaats van in de haast te vertrouwen op eigen gelijk en geweld. Want geweld hoort nergens thuis, ook niet bij de gezinsvoogd.

En het meisje schreef vanuit de gesloten jeugdzorg:

Vrij zijn

Kan mij niet eens herinneren hoe dat voelt

Zou willen dat ik weg kon lopen

Terug naar huis, terug naar een veilig gevoel

Gewoon weer vrij zijn

Terug naar m’n friends en fun en gewoon wie ik ben

Eindelijk accepteren wie ik ben.