De economie is met een klap tot stilstand gekomen. Wie geen vitaal beroep heeft werkt als het even kan thuis. Scholen, horeca en andere plekken waar mensen zich verzamelen voor vermaak zijn gesloten. De economische schade is enorm en de omvang nog niet te overzien. Het kan bijna niet anders dan dat de schuldenproblematiek enorm gaat oplopen. De vraag die dit vooruitzicht oproept is wat we in dat licht in deze periode moeten en kunnen doen. Het antwoord luidt: het vinden van een intelligente mix van compenseren, vroegsignaleren, coachen en kwijtschelden.
Er is alle reden om aan te nemen dat een grote groep Nederlandse huishoudens de komende jaren te maken krijgt met flinke schulden. Dit heeft in de eerste plaats te maken met onze uitgangspositie. Ondanks de economische groei was de schuldenproblematiek op het moment dat het virus zich opdrong nog altijd heel groot. Een op de vijf huishoudens worstelde in 2019 met betalingsachterstanden.(1) Daarbij heeft een substantiële groep een te kleine buffer om een normale onvoorziene uitgave te bekostigen. In 2017 waarschuwde het Nibud dat dit gold voor maar liefst 2,5 miljoen huishoudens.(2) Natuurlijk vallen onder deze groep veel huishoudens met schulden en veel huishoudens met een laag inkomen. Maar ook voor de huishoudens die wel konden sparen was het lang niet altijd een vanzelfsprekendheid om geld opzij te zetten. Het voorgaande verklaart waarom er zo’n grote groep is die nu al direct in financiële problemen komt. En hoe langer de economie stilstaat, hoe groter deze groep zal worden.
Nederland heeft gekozen voor een ‘intelligente lockdown’. De overheid probeert de instroom op de IC te controleren en ons tegelijkertijd zo veel mogelijk bewegingsruimte te geven. Een intelligente aanpak is wat er deze periode ook nodig is bij de bestrijding van de schuldenproblematiek. Om te beginnen vraagt dit om compenseren. Het kabinet heeft dit element al met een groot gebaar ingezet. Met de tijdelijke Noodmaatregel overbrugging behoud werkgelegenheid (NOW) en de verruiming van de criteria van het bijstandsbesluit zelfstandigen (Bbz) probeert het kabinet de eerste klappen op te vangen. Met name de eerste maatregel zal achter veel voordeuren voorkomen dat er acute problemen ontstaan. Al krijgt onder meer het Nibud al signalen dat werkgevers met teruglopende inkomsten niet vanzelfsprekend op de NOW intekenen. Voor ZZP’ers zal de impact van de verruiming van de Bbz divers zijn. Er is een groep die deze periode goed kan overbruggen dankzij de verruimde criteria, maar ook een deel zonder buffer met wat hogere vaste lasten. Zij komen ondanks de compensatie toch snel in problemen. Ditzelfde geldt voor al die eigenaren van bedrijven die zonder (persoonlijke) buffer ook al snel kunnen vastlopen.
Compenseren is dus niet genoeg. Een intelligente aanpak vraagt ook om een snelle intensivering van vroegsignalering. Er ligt in de Tweede Kamer een wetsvoorstel dat gemeenten de opdracht geeft om signalen van achterstanden op vaste lasten te combineren. Bij twee of meer achterstandssignalen wordt de gemeente gevraagd de burger actief op te zoeken en hulp aan te bieden. Dit is een belangrijke stap. Maar als de rekeningen van meerdere vaste lasten blijven liggen, dan is de schuldenproblematiek vaak al behoorlijk groot. Met vroegsignalering wil je eigenlijk juist voorkomen dat er achterstanden ontstaan op de vaste lasten. Nu de schuldenproblematiek op de korte termijn heel snel kan gaan oplopen is het van belang dat we financiële problemen ook sneller in beeld krijgen. Een vroegere signalering is van belang omdat voor de meeste van ons geldt dat we treuzelen in het zoeken van hulp. Schaamte en onbekendheid met voorzieningen zoals schuldhulpverlening maken dat er vaak wel vijf jaar voorbij gaan voordat mensen de stap zetten om hulp te vragen. Dit is het moment om meer data te gaan combineren en mensen eerder dan voorheen op te zoeken.
Als het ons gaat lukken om huishoudens die financieel knel komen te zitten sneller op te sporen komt de vraag wat we hen dan bieden. Het eenvoudige antwoord luidt budgetcoaching of kwijtschelding. De tering naar de nering zetten is een hele opgave. Als je van de een op de andere dag een groot stuk van je inkomen kwijt bent is het een hele stap om daar ook meteen naar te gaan leven. Welke abonnementen kunnen opgezegd worden? Wat is een minimumbedrag om per week aan eten uit te geven? Het zijn vragen waar de meesten van ons niet direct een antwoord op hebben. De inzet van (online) budgetcoaching kan huishoudens helpen om te versnellen in het terugschroeven van het uitgavenpatroon en daarmee te voorkomen dat geldzorgen uitgroeien tot problematische schulden. Dit is het moment om te investeren in budgetcoaching.
En zelfs als het ons zou lukken om de komende periode sneller te signaleren en op grotere schaal te coachen, dan nog blijft er behoefte aan het vierde element van een intelligente aanpak: kwijtschelding. Er is veel publieke aandacht voor de omstandigheden van mensen met financiële problemen. Hypotheekverstrekkers en woningcorporaties geven uitstel van betaling aan mensen die kunnen aantonen dat hun inkomen deze periode opeens afnam.(3) Het CJIB heeft gerechtsdeurwaarders gevraagd om terughoudend te zijn met het leggen van beslag.(4,5) Op de korte termijn zijn dit goede oplossingen, maar de echt interessante vraag is of verwacht kan worden dat deze huishoudens de gemiste termijnen in de nabije toekomst kunnen terugbetalen. Daar waar dat niet kan is er behoefte aan kwijtschelding. Dit is het moment om er voor te zorgen dat we op de korte termijn vaker en sneller schulden kwijtschelden.
Dit is het moment voor de intelligente aanpak van schuldenproblematiek: compenseren, vroegtijdiger signalering, meer budgetcoaching en snellere kwijtschelding. Alleen als we zo snel mogelijk deze intelligente mix optuigen kunnen we voorkomen dat de schuldenproblematiek in korte tijd enorm oploopt. Dat is niet alleen in het belang van de individuen die het treft maar ook een groot maatschappelijk belang. Aanhoudende schuldenproblematiek kost geld. Mensen met problematische schulden maken bijvoorbeeld meer gebruik van de gezondheidszorg en zijn gemiddeld langer afhankelijk van en uitkering. In de periode die voor ons ligt is het van groot belang dat we er niet alleen op sturen dat het virus zich gecontroleerd ontwikkeld. Dat geldt evengoed voor de schuldenproblematiek. Door te compenseren proberen we waar mogelijk te voorkomen dat het de kop op steekt. Door vroeger te signaleren en actief budgetcoaching aan te bieden kunnen we proberen om erger te voorkomen. En daar waar ondanks de gepleegde inspanningen de schulden toch problematisch zijn geworden, is het een privé- en maatschappelijk belang om de schulden kwijt te schelden. Dit is het moment!
(1) https://www.nibud.nl/beroepsmatig/financieel-problemen-rapport-2018/
(2) https://www.nibud.nl/beroepsmatig/nibud-25-miljoen-huishoudens-geld-hand/
(3) https://www.destentor.nl/zwolle/maatwerk-voor-huurders-in-zwolle-die-in-geldnood-zitten-door-de-coronacrisis~ae553995/
(4) https://www.rtlz.nl/life/personal-finance/artikel/5062466/hypotheek-op-pauze-vanwege-coronavirus
(5) https://www.ad.nl/binnenland/overheid-milder-voor-mensen-met-schuld~aa541afd/
