Een bagel is geen donut, gebruik basisinkomen dus niet als veredelde bijstandsuitkering

Door Louis Polstra en Kees Mosselman

Sociale zekerheid in Amerika

De Amerikaanse federale overheid heeft de armoedegrens voor een gezin met twee kinderen gelegd op een maandelijks inkomen van $2.185, voor een alleenstaande is dit $1.065.² De VS kent Temporary Assistance for Needy Families met een maximale uitkering van $600 per maand.³ Alleenstaanden komen hiervoor niet in aanmerking. Er is ook een Supplemental Nutrition Assistance Program, wat neerkomt op voedselbonnen (Food stamps) en eufemistisch CalFresh wordt genoemd.⁴

De hoogte van de uitkering wordt berekend op basis van huishoudsamenstelling, het inkomen en de huur. Het maximum voor een alleenstaande is $204. Voor een gezin met twee kinderen is dit $680.⁵ Er geldt hierbij wel een verplichting om werk te zoeken, meer uren te gaan werken of voor werklozen om deel te nemen aan een arbeidsreïntegratieprogramma. ⁶

Een gezin met twee kinderen, dat maximaal gebruik moet maken van de TANF en Calfresh, ontvangt maandelijks een bedrag van $1.300. Een alleenstaande moet het doen met een paar honderd dollar. Dat is een inkomen ver onder de armoedegrens. Werklozen in Californië kunnen een beroep doen op een Unemployment Insurance Benefit. De hoogte van deze uitkering hangt af van het eerder verkregen loon. Bij het gemiddelde inkomen in Stockton van $ 3.200 is de uitkering $ 498 per maand ⁷. Een basisinkomen van $ 500 is voor de inwoners die minder dat dit gemiddeld inkomen hebben, dan ook een welkome aanvulling.

Waarom deze berekening? Om aan te geven dat werklozen of werkenden met een slecht betaalde baan in Stockton voortdurend in armoede leven. We weten inmiddels dat armoede c.q. schaarste leidt tot toenemende stress, wat ten koste gaat van cognitieve functies: creativiteit, flexibiliteit, plannen en organiseren. Het experiment heeft aangetoond dat door het basisinkomen van $500 de stress afneemt. We vinden in Nederland dezelfde resultaten bij huishoudens met effectieve schuldhulpverlening. Maar dat heeft niks met het invoeren van basisinkomen te maken, maar alles met het wegnemen of verminderen van armoede bij een bepaalde groep inwoners.

Het idee

Het basisidee van basisinkomen is elke volwassene een inkomen te geven waarmee hij/zij zelfstandig kan leven. Dit inkomen kan hij/zij aanvullen met loon uit betaald werk of winst uit een onderneming. Maar het basisinkomen geeft ook de mogelijkheid om maatschappelijk zinvol werk te verrichten zonder dat daar een salaris tegenover staat. Het SCP noemt een basisbehoeftenbudget van €1.050. ⁸ Hun berekening gaat uit van een huur van €443 en €45 voor verzekeringen. Het budget is dus inclusief de toeslagen waar we met een basisinkomen vanaf willen. De zorgtoeslag is ruim € 100 en de huurtoeslag ligt rond de €200. Het gemeentelijke armoedebestrijdingsbeleid voorziet in kwijtschelding van afvalstoffenheffing en rioolheffing, en allerlei financiële tegemoetkomingen of kortingen op sporten, vervoer, etcetera (samen gemiddeld € 300). Een Nederlands basisinkomen zou dan rond de € 1.650 uitkomen. De pleiters van een basisinkomen stellen dan ook terecht dat een basisinkomen van minder dan €1.500 het niet toelaat om echt te participeren in de samenleving. ^9,10

Nederland kende op 1 januari 2020 15,1 miljoen inwoners van achttien jaar en ouder. Het basisinkomen zou de Nederlandse schatkist maandelijks bijna €25 miljard kosten (€ 24.971.661.000), oftewel €300 miljard op jaarbasis. Zonder dat het zeker is dat er inkomsten uit arbeid daar tegenover staan. Wel zijn er besparingen in de sociale zekerheidsuitkeringen. De belastingdienst zal wel moeten blijven bestaan, evenals de sociale verzekeringsbank. Tenminste, als deze het inkomen gaat verstrekken.

Het instituut GAK heeft laten uitrekenen dat de opbrengsten van het afschaffen van sociale uitkeringen, zoals WW, bijstand, studiefinanciering en belastingen als algemene heffingskorting ongeveer € 57 miljard bedragen.¹¹ De toeslagen hebben ze daarbij overigens buiten beschouwing gelaten. Hetgeen begrijpelijk is omdat bij de berekening is uitgegaan van een basisinkomen van €982 (bijstandsuitkering op het niveau van een alleenstaande zonder kinderen in 2017). Hoe dan ook, het gat tussen kosten en opbrengsten is zeer groot. Dit kan alleen gedicht worden door een persoonsgebonden belasting van minimaal 25% op het totale inkomen, die elke inwoner extra betaalt, ook degene die een basisinkomen ontvangt. Maar bij een reëel basiskomen zal dit uitkomen op 40%. Er is geen enkel land dat een dergelijk experiment durft aan te gaan.

Gebruik basisinkomen niet als armoedebestrijdingsmaatregel

Nu zullen voorstanders van basisinkomen zeggen dat niet iedereen een basisinkomen hoeft te ontvangen. Dat hebben ze in Stockton ook niet gedaan. Maar dan wordt het basisinkomen een armoedebestrijdingsmaatregel, waarbij bepaald moet worden wie er recht op heeft en wie niet. En dat is niet de bedoeling bij een basisinkomen. Wij hebben in Nederland al zo’n vangnetsysteem, namelijk de bijstandsuitkering. En omdat die te laag is, plussen we die op met toeslagen en extra maatregelen. Dan komen we bij een alleenstaande ongeveer uit op € 1.500, en bij samenwonenden zelfs boven de € 1.650 van het basisinkomen.

Wat is dan de noodzaak? Als de uitkering te laag is, en dat is die volgens velen, dan is het realistischer te strijden voor verhoging ervan (onder afschaffing van die toeslagen). Armoedebestrijding is niet hetzelfde, maar geheel iets anders dan het invoeren van het basisinkomen als systeemwijziging. Een bagel is niet hetzelfde als een donut, ook al hebben ze dezelfde vorm.

En de basisbaan?

Tegenover het principe van een basisinkomen staat de basisbaan. Het principe van de basisbaan is dat de overheid zich garant stelt om elke werkzoekende een passende baan met inkomen te geven. ¹² Het recht op werk tegen een eerlijk loon is een van de Universele Rechten van de Mens.¹³ Ook in het VN Verdrag voor de rechten van mensen met beperking is het recht op werk opgenomen. ¹⁴ En artikel 19 van onze Grondwet stelt dat het bevorderen van voldoende werkgelegenheid voorwerp van zorg der overheid is.¹⁵ Als iedereen een baan met inkomen heeft, is een basisinkomen niet meer nodig. Zo’n baan met overheidsgarantie kan in zowel de private als de publieke sector plaatsvinden.

De enige voorwaarde is dat het niet bestaande banen moet verdringen. Allerlei nuttige en zinvolle werkzaamheden kunnen binnen een basisbaan worden uitgevoerd. Het visueel inspecteren van zonnepaneelparken op kleine beschadigingen door o.a. vogels is een potentiële baan. Ter bestrijding van vervoersarmoede kinderen leren hun fiets te herstellen, zodat ze een fiets hebben die het doet, zou een baan kunnen zijn. Maar ook hen helpen conditie op te bouwen, zodat ze van huis naar de school in het ander dorp kunnen fietsen, biedt mogelijk een baan voor werkzoekenden.

Het voordeel van de basisbaan ten opzichte van inkomenszekerheid via een basisinkomen of een uitkering is dat de werkloze bij een baan zowel inkomen verwerft, en dus niet in miserabele armoede vervalt, als ook profiteert van de zogenaamde latente opbrengsten van werk: maatschappelijke waardering, sociale contacten, gevoel van eigenwaarde, groter welbevinden, minder gezondheidsklachten. Daarnaast komt het werk ten goede aan de samenleving. Dat iemand langdurig werkloos is, wil immers niet zeggen dat deze persoon niet in staat is om productieve arbeid te verrichten. Er is geen vraag naar zijn of haar arbeid, omdat aan de door de arbeidsmarkt gevraagde arbeidsproductiviteit en werkritme niet kan worden voldaan. De kunst en de uitdaging zal zijn om ‘werk te zien, wat er nog niet is’, of waar de markt c.q. overheid niet (meer) voor wil betalen en wat dus verdwenen is.

Wel de lasten, niet de lusten

Een basisbaan als werkgarantie van de overheid is nog een stap te ver. In Groningen wordt op dit moment geëxperimenteerd met basisbanen voor uitkeringsgerechtigden met een onoverbrugbare afstand tot de arbeidsmarkt.¹⁶ Deze uitkeringsgerechtigden krijgen een arbeidscontract. Ze verdienen het minimumloon en stromen daardoor uit de uitkering. Aan deze constructie zijn ook nadelen verbonden. Allereerst bestaat het risico dat de basisbaan een reïntegratiedoelstelling krijgt. Uit het experiment met de Melkertbanen weten we dat dit niet realistisch is voor deze doelgroep.¹⁷ Ten tweede zijn de Groningse basisbanen duur. Als werkgever betaalt de gemeente Groningen immers werkgeverslasten, bovenop de begeleiding die het kost om de basisbaners aan de baan te helpen en te doen behouden. Gemeente Groningen spekt daarmee de kas van de landelijke sociale fondsen, terwijl ze niet van de opbrengsten profiteert. Mogelijke opbrengsten als lagere zorgkosten omdat werkende een betere gezondheid hebben dan werklozen, vloeien ook niet terug in de gemeentekast. Het is voor gemeenten dan goedkoper om deze doelgroep dan maar blijvend een uitkering te verstrekken.

De basisbaan als instrument in de Participatiewet

Een landelijke systeemwijziging om baangarantie in te voeren zien we op korte en middellange termijn niet gebeuren. Wel is het mogelijk op korte termijn de basisbaan als instrument op te nemen in de Participatiewet. Dan kunnen zowel basisbaners als de gemeenten financieel profiteren van creëren van basisbanen. Binnen de huidige Participatiewet is het ook mogelijk om als gemeente een breed pallet van banen te creëren. Bij aanvraag van de bijstandsuitkering kan de gemeente wijzen op deze baanmogelijkheden. De burger die de baan accepteert blijft in het bijstandsbestand, waardoor er geen afdracht van sociale premies hoeft plaats te vinden, en krijgt een aanvullende werkpremie.

Dit loon is doorgaans lager dan op de reguliere arbeidsmarkt, waardoor het aantrekkelijk blijft om een reguliere baan te bemachtigen. Het loon bevindt zich op het niveau van het minimumloon en wordt betaald uit het budget van de Participatiewet.

De uitvoering van de basisbanen kan dan belegd worden bij een regionaal opleidings- en banencentrum. Dit centrum bundelt het investeren in vaardigheden en kennis van werknemers en werkzoekenden om te voorkomen/bevorderen dat ze aan de eisen van de arbeidsmarkt kunnen voldoen. Vanuit dit centrum worden ook in samenspraak met de stakeholders de banen gecreëerd.

Het lijkt ons realistisch om een dergelijk experiment met basisbanen te starten. Daarvan leren we meer van dan een groep mensen onder het mom van basisinkomen extra geld te geven om vervolgens vast te stellen dat hun welbevinden en gezondheid toeneemt.