Gemeenteraden kunnen de ruimte die zij hebben in de sturing van het sociaal domein beter benutten. De bestuurscultuur in de gemeente, maar ook het regelmatig ingrijpen van het Rijk in het lokale beleid, belemmeren het optimale gebruik van die ruimte. Vaak ontbreekt een krachtige lokale visie op zorg en werk.
Dit is de conclusie die de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) formuleert in het advies Decentrale taak is politieke zaak. Naar een sturende rol van de gemeenteraad in het sociaal domein dat hij op donderdag 13 februari 2020 presenteerde bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). In het rapport adviseert de ROB alle hoofdrolspelers in de lokale democratie hoe zij de sturende rol van gemeenteraden kunnen versterken. De gemeenteraden zelf adviseert de ROB om in het politieke debat te focussen op de maatschappelijke waarden die richting moeten geven aan het lokaal sociaal beleid.
Het sociaal domein is de samenvattende naam voor de taken die de gemeente heeft op het gebied van zorg, jeugdhulp en arbeidsparticipatie. De ROB heeft in negen gemeenten onderzocht hoe gemeenteraden het democratisch proces van besluitvorming en controle over het sociaal domein vormgeven, en welke knelpunten ze daarbij tegenkomen. Uit het onderzoek bleek dat gemeenteraden erg betrokken zijn bij inwoners die zorg en ondersteuning nodig hebben. Het stellen van prioriteiten en het maken van keuzes in de zorg blijft vaak achterwege. Bezuinigingen worden in vrijwel alle gemeenten zo lang mogelijk op andere domeinen afgewenteld.
Gemeenteraden krijgen maar langzaamaan meer grip op het onderwerp. Het sociaal domein kent een ingewikkeld netwerk van betrokken instanties en financiering. De resultaten van zorg en hulp zijn soms moeilijk te meten. Daarom is het ook lastig voor gemeenteraden om te bepalen aan welke knoppen ze kunnen en willen draaien.
De ROB adviseert gemeenteraden daarom weg te blijven van advies over de uitvoering van zorg, maar juist een politiek debat te voeren over de maatschappelijke waarden die de basis moeten zijn voor het beleid. Een raadslid is geen professional, maar een politicus. Bij het controleren en evalueren van het beleid kunnen die waarden vervolgens als meetlat dienen.
Vijf jaar geleden heeft het Rijk de taken in het sociaal domein volledig overgedragen naar gemeenten. De ROB is van mening dat er nog niet voldaan is aan de randvoorwaarden voor effectieve lokale sturing in het sociaal domein. Voor het Rijk betekent dit dat het zich nog eens moet bezinnen op de spelregels en rolverdeling na een decentralisatie, en samen met gemeenten het concept medeoverheid eenduidig moet invullen.
In 2015 diende de toenmalige minister van BZK bij de ROB de volgende adviesaanvraag in: ‘Wat betekenen de drie decentralisaties (Wmo 2015, Jeugdwet en Participatiewet) voor de inrichting van het openbaar bestuur en het functioneren van de lokale democratie’. De Raad is toen gestart met een meerjarig onderzoek en heeft in 2017 de eerste resultaten daarvan gepresenteerd in het e-zine Gemeenten in 3D.
In fase één was de vormgeving van het democratisch proces van beleidsvoorbereiding en besluitvorming in het sociaal domein nog moeilijk waarneembaar. De gemeenten waren vooral bezig met de zogeheten transitie. Waarborging van de continuïteit van zorg en hulp had hun eerste prioriteit.
In 2019 is de tweede fase van het onderzoek gestart. In deze fase heeft de ROB onderzocht hoe gemeenteraden het democratisch proces van besluitvorming en controle over het sociaal domein vormgeven, en welke knelpunten ze daarbij tegenkomen. Dit onderzoek en de aanbevelingen staan in het advies ‘Decentrale taak is politieke zaak’.
