Op 1 december 2022 verscheen de NEMESIS-3 studie van het Trimbos-instituut naar de stand van de geestelijke gezondheid in Nederland. Met een belangrijke conclusie: het aantal psychische aandoeningen bij volwassenen was sterk toegenomen. Twee medewerkers van het Trimbos-instituut, Annemarie Luik en Margreet ten Have, benadrukten diezelfde dag in de Volkskrant dat de daling van de geestelijke gezondheid weliswaar zorgwekkend was, maar ook al vóór de coronacrisis was begonnen. Het betrof toen hoofdzakelijk jongvolwassenen. (1) De precieze oorzaak van deze daling is nog niet bekend, maar Luik en Ten Have suggereerden dat maatschappelijke zorgen, ongelijkheid, prestatiedruk en competitie (met name in het onderwijs), wonen in de stad en een laag inkomen mogelijke factoren zijn. Ofschoon ze dat niet zelf hebben onderzocht, hadden ze natuurlijk wel de relevant literatuur bestudeerd. Dit artikel poogt op basis van die literatuur het verhaal verder te onderbouwen en iets meer te zeggen over de oplossing van de overheid. Niet verrassend gebruikt de overheid ook hier weer het ‘p’-woord (preventie) als magisch toverstokje om ingewikkelde problemen aan te pakken.
In de NEMESIS-3 studie concluderen de onderzoekers dat het aantal psychische aandoeningen de laatste jaren met 26 procent is gegroeid. Het gaat onder meer om angst, depressie, ADHD en middelengebruik. We kunnen al deze problemen categoriseren als ‘negatieve emotionaliteit’. (2) De stijging was vooral groot onder jongvolwassenen. Eerder onderzoek uit september 2022 kwam met dezelfde conclusies en voegde daar aan toe dat het met meisjes, die in de regel kwetsbaarder zijn voor internaliserende problematiek, nog veel slechter ging (een stijging van 28 procent naar 44 procent). (3) Er was nog wat kritiek op het onderzoek, onder andere omdat het hier niet ging om officiële psychiatrische diagnose, maar dat vind ik een beetje geneuzel. Ook in andere landen zien we dezelfde uitkomsten , bijvoorbeeld in de Verenigde Staten (VS). (4) Verschillen in cijfers zijn waarschijnlijk terug te voeren tot verschillende onderzoeksmethoden. In de VS kwamen onderzoekers tot de conclusie dat Negatieve Jeugdervaringen, sociale isolatie en eenzaamheid, smartphonegebruik, discriminatie en stigma bijdroegen aan mentale gezondheidsproblemen.
In 2020 schreef de Britse econome Noreena Hertz het boek De eenzame eeuw: Het herstellen van menselijk contact in een wereld die steeds verder ontrafelt. (5) De oorzaak van mentale problemen ligt volgens Hertz vooral bij de opkomst van het neoliberalisme. Het gaat dan over individualisme en competitie, het buitensluiten van groepen in de samenleving, machteloosheid, polarisatie, discriminatie en seksistisch gedrag. Ze laat zien dat onze taal zich ontwikkelde van ‘wij en ons’ naar ‘ik en mij’. Het heeft geleid tot een gebrek aan mededogen voor mensen die het niet getroffen hebben (eigen schuld), onverdraagzaamheid, stress, agressie en een negatieve sociale informatieverwerking ten opzichte van ‘de ander’. Dat veroorzaakt volgens haar gebrek aan sociale steun, negatieve emotionaliteit, gevoeligheid voor PTSS en gebrek aan dagelijks contact (micro-interacties), vooral in de steden. De oorzaak van mentale problemen is volgens haar in de grond eenzaamheid. Hoe kunnen we hier iets aan doen?
Als reactie op eerdere onderzoeken lanceerden de ministeries van VWS, OCW en SZW een interdepartementale aanpak: ‘Mentale gezondheid: van ons allemaal’. (6) Er kwamen drie doelen uit deze aanpak:
het bespreekbaar en zichtbaar maken van het belang van mentaal gezond zijn en blijven, gericht op het individu én de maatschappij;
inzetten op gezondheid en preventie (versterken van mentale gezondheid en het bieden van laagdrempelige ondersteuning waar gewenst);
het bieden van handvatten om met de eigen mentale gezondheid aan de slag te gaan én oog te hebben voor de mentale gezondheid van een ander.
En dat alles in de maatschappij, de buurt, op school, het werk en online. Concreet betekent dat onder meer het bevorderen van sport, cultuur, elkaar ontmoeten, zingeving, het stimuleren van lokaal beleid, vrijwilligerswerk en meer groen. Allemaal prachtige dingen die we al deden en in lijn liggen met de aanbevelingen van Hertz.
Maar opvallend is dat in de nota het aanpakken van eenzaamheid-bevorderende factoren, zoals het neoliberale denken (ieder voor zich), prestatiedruk in onderwijs, concurrentie op het werk, ongelijkheid en individualisme, machteloosheid en discriminatie van groepen, een laag inkomen en anoniem leven in de stad, niet worden genoemd.
Voor echte oplossingen moeten we onder ogen zien dat alleen een integrale aanpak preventief zal werken. Dat werkt niet als we zoals nu tegelijkertijd tegengestelde doelen opstellen. Denk aan competitie in het onderwijs, dat verbondenheid afbreekt en waardoor jongeren die geen ‘toppers’ zijn afhaken. Op die manier wordt alle preventie teniet gedaan. Bij die integrale aanpak hoort dan ook middelengebruik, met name op gebied van drugs en jeugdcriminaliteit. Dat begint bij de vraag waarom zoveel jongeren gebruiken en waardoor criminaliteit ontstaat.
Daarom moeten we in het onderwijs beginnen met het bevorderen van eigen competenties en autonomie en meer verbondenheid in de klas en tussen leerlingen en leerkracht. Minder nadruk leggen op straffen voor te laat komen of je spullen niet bij je hebben, minder toetsen en leerlingen met elkaar vergelijken, en stoppen met voortdurend het hoogst haalbare als norm voor te schrijven (‘vwo is beter dan havo’). Dan maar een paar Pisa-puntjes minder. (7)
We kunnen ook zelf wat doen. Bijvoorbeeld door wat aardiger te zijn, zoals het initiatief ‘een toevallig gebaar van aardigheid’ (‘a random act of kindness’) propageert. Deze beweging gaat uit van wederzijds vertrouwen. Dit sluit naadloos aan bij het idee van Hertz over micro-interacties. (8) In een geïndividualiseerde samenleving klinkt dat gek, maar onderzoek naar jagersverzamelaarsculturen toont aan dat solidariteit ons meer heeft gebracht dan individualisme. (9)
Bij tegengestelde belangen (inclusiviteit versus competitie) vergt het moed om keuzes te maken. Maar eenzame kinderen veroorzaken ook eenzame en wanhopige ouders die zich vaak vertwijfeld afvragen wat ze fout hebben gedaan. En eenzame en bange kinderen geven dit ook door aan hun nageslacht. Dat noemen we intergenerationele transmissie. Dat kan misschien beter met meer ‘wij en ons’.
Bron: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/niet-iedereen-met-een-mentale-aandoening-heeft-hulp-nodig-dat-is-ook-niet-reeel-om-te-verwachten~bedb5bec/
Bron: https://verkenjegeest.com/alles-over-negatieve-emotionaliteit-bij-depressie/
Bron: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/09/16/hbsc-2021-gezondheid-en-welzijn-van-jongeren-in-nederland
Bron: https://www.healthline.com/health-news/youth-mental-health-was-declining-in-the-u-s-long-before-covid-19
Bron: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/dit-is-de-eenzaamste-eeuw-ooit-en-dat-is-de-schuld-van-het-neoliberalisme~bc279812/
Bron: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/06/10/aanpak-mentale-gezondheid-van-ons-allemaal
Bron: https://www.pisa-nederland.nl/wat-is-pisa/
Bron: https://www.randomactsofkindness.org/kindness-ideas
Migliano, A., Battiston, F., Viguir, A, et al. Hunter-gatherer multilevel sociality accelerates cumulative cultural evolution. Sciences Advances, 2020 DOI: 10.1126/sciadv.aax5913
