In het AD verscheen een week geleden een artikel over een mogelijke toename van zelfdoding onder Amsterdamse jongvolwassenen. De site van 113 zelfmoordpreventie meldt: ‘daling suïcidecijfers, onder volwassenen, blijvende zorgen over jongeren’. Als oorzaken worden in het AD genoemd: prestatiedruk, psychische en financiële problemen en sociale media. Dit bericht valt samen met diverse onderzoeken die aangeven dat de geestelijke gezondheid van jongeren achteruit gaat. Dit vraagt uiteraard om uitleg.
Als eerste is het misschien nuttig te vermelden dat aan zelfdoding een genetische (erfelijke) aanleg ten grondslag ligt van ongeveer 43%. Omgevingsfactoren en psychologische kenmerken voorspellen de rest. Dat noemen we het Bio Psychosociaal model. Er is dus niet een enkele oorzaak. Het gaat vooral over kenmerken die we kunnen samenvatten als ‘Negatieve Emotionaliteit’ (gevoeligheid, vooral voor wat anderen van ons vinden, angst, verdriet, depressie en wanhoop, impulsiviteit, een laag zelfbeeld met zelfverwijt en perfectionisme en een gebrek aan verbondenheid) (4). Falen en schaamte over dit alles speelt een belangrijke rol en dat wordt de laatste decennia versterkt door sociale media die van ons vragen om perfectionisme in uiterlijk en maatschappelijk succes. Dat was niet altijd zo.
Hanno Sauer schrijft in zijn recente boek over onze moraal (5) dat onze Westerse samenleving veranderd is sinds de prehistorie. Al die ongeveer 500.000 jaar leefden we als jagers en verzamelaars in een inclusieve (gelijkwaardige) samenleving, op basis van wat we gezamenlijk konden jagen en verzamelen, van de ene naar de andere plek. Bezit was dat wat je mee kon dragen, veiligheid en zekerheid bestond alleen in de eigen groep. We zorgden vooral voor elkaar en tegenslagen werden gezamenlijk opgevangen. Met de komst van de landbouwmaatschappij een paar duizend jaar geleden begon bezit (land, graan en vee) een steeds belangrijkere rol te krijgen en langzamerhand migreerden we van een inclusieve en collectieve naar een extractieve (wie haalt er het meeste uit?) en geïndividualiseerde samenleving. Daarbij was diegene die het meeste bezit had de machtigste en werden mensen niet meer onderscheiden op basis van de groep waar je bij hoorde maar je individuele eigenschappen (de beste zijn). Tegenslag en onzekerheid had je aan jezelf te danken. Met de komst van steeds meer welvaart leerden we ook minder met onzekerheid omgaan. Dat bereikte een hoogtepunt met de komst van de sociale media, waar met name jongeren elkaar op ieder moment de maat nemen. Maar onze hersenen leven qua ontwikkeling nog steeds in de prehistorie en we schamen ons als we niet aan de verwachtingen van anderen (nu: opleiding, uiterlijk, Facebook, Tik Tok, X of Instagram) kunnen voldoen. Ontsnappen kan bijna niet meer doordat alles publiek is geworden. Schaamte speelt een belangrijke rol bij negatieve emotionaliteit en zelfdoding. Kijk maar eens naar de verdrietige geschiedenis van Amanda Todd (6). De Amerikaanse psycholoog Roy Baumeister heeft met zijn ‘ontsnappingstheorie’ als in de jaren negentig van de vorige eeuw hiervoor een idee gepresenteerd: suïcide als ontsnapping aan jezelf (7).
Centraal in de ontsnappingstheorie staat het gevoel tekort te schieten ten opzichte van anderen. Dat veroorzaakt psychische pijn die gevoeld wordt als fysieke pijn. De meeste mensen die daaraan lijden willen in principe meestal niet dood, maar willen niet met zoveel pijn leven. Ingewikkeld is dat ze ook zichzelf saboteren door hun opleiding niet af te maken, middelen gaan gebruiken om aan de pijn te ontsnappen en riskant gedrag vertonen, bijvoorbeeld anderen afstoten, hard rijden, onveilige seks, schulden maken etcetera. Dat versterkt hun zelfhaat alleen nog maar verder. Op een gegeven moment gaan ze gedachten ontwikkelen om uit die negatieve spiraal te komen door hun gedachten te versimpelen: ‘als ik dood ben, ben ik van alles af’. Dat veroorzaakt vaak een enorme opluchting, waardoor mensen om zo iemand heen denken dat het beter gaat en niet zien aankomen dat het juist slechter gaat.
Dit maatschappelijk probleem is een zogenaamd ‘naar’ (wicked) probleem want we willen en kunnen niet terug naar de oertijd. Maar misschien is het wel mogelijk om minder individualisme en minder competitie in onze samenleving in te bouwen en meer voor elkaar te zorgen. Dat kan op school beginnen. Liever een Cito van ‘de klas in beeld’ dan zoals nu ‘kleuter in beeld’ en niet ‘jij hebt de regie’ maar ‘wij hebben samen de regie’ (8). En stel selectie op het Voortgezet Onderwijs zo lang mogelijk uit. In ‘kernvakken’ (wiskunde, Nederlands en Engels) kunnen we ook meer aandacht inruimen voor creativiteit en werken met de handen stimuleren, zoals op sommige scholen al de gewoonte is. Dan leren kinderen en jongeren al snel dat de één hier zingeving aan ontleent door wat bij hem past en energie geeft en de ander aan iets anders (diversiteit) en dat dat mag. Uiteindelijk gaat het in onze ontwikkeling om het stimuleren van verbondenheid, competentie en autonomie. (Zelfdeterminatietheorie) (9). Dat motiveert om hoop te houden en te leven.
En misschien kunnen we van onze asociale media meer sociale media maken. Wie weet kan dat helpen.
Voor vragen over zelfdoding bel 113 zelfmoordpreventie (10).
https://www.ad.nl/amsterdam/ggd-bezorgd-om-zelfdodingen-onder-jongvolwassenen-in-amsterdam-elke-jongere-die-uit-het-leven-stapt-is-een-zorgelijk-feit~ae92051f8
https://www.113.nl
Afname geestelijke gezondheid jongeren vereist ander perspectief
Bering, J. (2018). Een zelfgekozen einde. Amsterdam, Nieuw Amsterdam.
Sauer, H. (2023). Moraal. Goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie. Amsterdam: Bezige Bij.
https://en.wikipedia.org/wiki/Suicide_of_Amanda_Todd
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2408091
https://www.google.com/search?client=firefox-b-d&q=kleuter+in+beeld
VANSTEENKISTE, M.; SOENENS, B. (2013): Vitamines van groei. Over de motiverende rol van ouders in opvoeding, Academia Press
https://www.113.nl
