Een posttraumatische stressstoornis (PTSS) is een serieus probleem met verregaande consequenties voor iemands leven. Het kan de aanzet zijn voor ernstige depressie, eetproblematiek, dissociatie, psychoses, schizofrenie, borderline-persoonlijkheidsstoornis, bipolaire stoornis, agressie, snijden en zelfdoding. Naar schatting 7% van de volwassenen (10% bij vrouwen) heeft er last van, terwijl PTSS bij meisjes in 6% van de bevolking voorkomt.(1) Dat zijn enorme aantallen. Een belangrijke oorzaak van PTSS is volgens hoogleraar Eva Bicanic seksueel misbruik(2), maar er is veel discussie over de oorzaken. Veel psychische aandoeningen hebben een biologische, een psychologische en een sociale oorzaak. Hoe zit dat met PTSS? Een nieuwe studie geeft daar antwoord op, met consequenties voor de maatschappij en hulpverlening.
De genetische invloed op de ernst van PTSS is al langer bekend. Er zijn ongeveer acht genen betrokken bij het ontstaan van PTSS. Maar de invloed van de omgeving is minder goed onderzocht. Een deze maand gepubliceerde studie door Amanda Tamman en anderen onder veteranen laat zien dat een veilige omgeving waarin kinderen opgroeien en verblijven de genetische kwetsbaarheid voor PTSS uitvlakt en kinderen en volwassenen weerbaar maakt voor negatieve (jeugd)ervaringen.
Dat is het eerste goede nieuws. Genen kunnen we namelijk nauwelijks beïnvloeden, en het is positief dat, ondanks de erfelijke stress-sensibilisatie (epi-genetische invloeden die het stressysteem op scherp zetten), een positieve omgeving kan compenseren voor die genetische invloeden.
Het minder goede nieuws is dat we ook de omgeving en het klimaat waarin kinderen opgroeien lastig kunnen beïnvloeden. Niet altijd is er een warm nest. De weg naar PTSS begint volgens het onderzoek in de eerste 1000 dagen na de geboorte, met hechting en basaal vertrouwen in anderen. Als dat uitblijft ontwikkelen baby’s een onveilige hechting en negatieve emotionaliteit zoals angst, wantrouwen, een laag zelfbeeld en depressie. Dat zet zich later door in een kwetsbaarheid voor slachtofferschap, zoals pesten, seksueel misbruik en daderschap (Agressie; Van der Helm, 2019). Dit leidt uiteindelijk tot PTSS en verstrekkende consequenties.
Het tweede goede nieuws is dat we in de hulpverlening een positief klimaat kunnen scheppen om de effecten van PTSS te verminderen. Als eerste moeten we natuurlijk traumabehandeling zo snel mogelijk inzetten om nachtmerries en herbelevingen te verminderen. Maar zonder een goed klimaat gaat dat niet helpen.
Dat goede klimaat bestaat uit responsieve medewerkers en een responsieve omgeving. Andries Baart, de grondlegger van de ‘presentietheorie’, formuleert het op zijn website als volgt:
“In de presentiebeoefening wordt er gestreefd naar ‘er zijn met’ en zo ook ‘er zijn voor’ de behoeftige ander die aangewezen is op (professionele) hulp en steun. Dat geschiedt allereerst door het tot stand brengen van aansluiting bij en afstemming op de leefwereld en levensloop van de ander en het aangaan van een relatie die zowel weldadig is als richting geeft aan de gezochte hulp en steun. Presentie biedt hulp, steun en zorg in de vorm van een werkzame, effectieve bekommernis die het verhaal en leven van de ander helpt te verstaan en verder te brengen…. Vaak wordt presentie gekenmerkt door een voorzichtige en aandachtige traagheid van werken die ruimte geeft aan wat zich niet maken of afdwingen laat, waarbij presentie durft te verdragen wat niet kan en blijft bij wat niet goed komt.”(3)
De laatste zinnen komen overeen met de geweldloos verzet aanpak(4), iets wat ik altijd parafraseer met: “gras groeit niet door er aan te trekken”. Maar tegenwoordig vinden veel hulpverleners dat ze een soort afstandelijke dokters zijn die het wel beter weten, en soms veel repressie of geweld gebruiken om hun doel te bereiken. Dat is een misvatting als we kijken naar het onderzoek van Tamman en de theorie van Baart.
Je verbinden met de cliënt en vooral luisteren zonder te oordelen. Het is niet een gemakkelijke opgave, maar wel eentje die werkt. Het derde goede nieuws is daarom dat er voor de hulpverlening aan cliënten met PTSS een belangrijke taak ligt.
(1) https://www.ptsd.va.gov/professional/treat/essentials/epidemiology.asp
(2) In: Gedragstherapie (47:4; 12-2014)
(3) https://www.andriesbaart.nl/presentie/
(4) http://www.geweldloos-verzet.nl
Amanda J.F. Tamman, Frank R. Wendt, Gita A. Pathak, John H. Krystal, Janitza L. Montalvo-Ortiz, Steven M. Southwick, Lauren M. Sippel, Joel Gelernter, Renato Polimanti, Robert H. Pietrzak. Attachment style moderates polygenic risk for posttraumatic stress in United States military veterans: Results from the National Health and Resilience in Veterans Study. Biological Psychiatry, 2020; DOI: 10.1016/j.biopsych.2020.09.018
Helm, Peer van der, Leefklimaat! Voor jongeren en volwassenen (Amsterdam,Uitgeverij SWP; 2019).
