Seksueel burgerschap en leven met beperkingen: too hot to handle

De seksuele expressie van mensen met een beperking wordt onderdrukt, zeker bij mensen die in zorginstellingen wonen of dagelijks door professionals worden ondersteund (Bahner, 2012). (1) Hoofdzakelijk paternalistische en protectionistische houding zijn zwaarwegend, maar ook beperkte voorlichting, gebrek aan experimenteerruimte, negatieve attitudes, overbescherming, restrictief beleid en eenzaamheid spelen een rol. (2) Deze elkaar versterkende, negatieve factoren vergroten ook het risico op seksueel misbruik, zoals in 2021 in een rapport van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd in kaart werd gebracht.

In deze discussie ontbrak het tot nog toe vooral aan de positieve beleving van seksualiteit. Midden in de pandemie, met alle discussies rondom huidhonger en gebrek aan intieme contacten, verscheen op verzoek van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een inventariserend onderzoek naar het ‘Faciliteren van seksualiteit en intimiteit voor mensen met een beperking’. Parallel hieraan werd de ervaren ruimte voor seksuele beleving van cliënten binnen de gehandicaptenzorg onderzocht. (3)

Alhoewel de focus van deze inventarisaties gericht is op positieve seksualiteit, en seksuele expressie van mensen met beperkingen beoogt, zijn de conclusies teleurstellend. Mensen met beperkingen ervaren knelpunten in het beleven van hun seksualiteit, inclusief de toegang tot seksuele dienstverlening. De aandacht voor seksualiteit in een zorgcontext blijkt, naast situatie- en persoonsafhankelijk, ook erg reactief te zijn, wat eveneens in een recent review naar voren komt. (4) Over de ondersteuningsmogelijkheden zijn in de vaste Kamercommissie voor Volksgezondheid daarom vragen gesteld aan minister Helder (Langdurige Zorg en Sport).

Allereerst valt op dat de vragen vanuit de diverse fracties van de vaste Kamercommissie langs de oude lijnen van de verzuiling lopen. CDA en ChristenUnie beperken zich gezamenlijk tot drie korte vragen, welke draaien om de vraag of het een overheidstaak is om zich met seksualiteit van mensen (met beperkingen) bezig te houden en of facilitering bij seksualiteit geen private aangelegenheid zou zijn. Het is duidelijk: seksualiteit hoort binnenskamers en seksueel burgerschap verdient geen ondersteuning.

De vragen van de andere fracties, de VVD, D66, PvdA en GroenLinks, laten zien dat zij zich verder in het onderwerp hebben verdiept. De antwoorden op deze vragen beslaan dan ook het leeuwendeel van de reactie van de minister. Deze fracties plaatsen het onderwerp seksualiteit van mensen met beperkingen in de brede opgave van ondersteuning bij een volwaardig leven. Een centrale aanpak kan daarbij niet ontbreken, zo betoogt ook de VVD. Taboe en maatschappelijk stigma op seksualiteit dient aangepakt te worden; proactiviteit en preventie zijn nodig. In zorgopleidingen dient het onderwerp meer aandacht te krijgen, om zo ook mede het schrikbarende percentage van vrouwen met een beperking die te maken krijgt met grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik tegen te gaan.

Gecoördineerde actie is nodig, zoveel moge duidelijk zijn. Echter, wreekt zich, ook hier, de knip die gemaakt is bij de decentraliseringsprocessen in de totstandkoming van de Wmo 2015 en de Wlz. Er zijn grote gemeentelijke verschillen, want gemeenten hebben geen wettelijke verplichting om seksuele dienstverlening te vergoeden. Helder onderschrijft dit, maar ziet geen taak voor de centrale overheid weggelegd. Ook een beroep op het VN-Verdrag Handicap is niet aan de orde volgens de minister. Zij ziet ‘het verkrijgen van seksualiteit mensenrechtelijk gezien niet als een bij de overheid afdwingbaar recht’. Verder maakt Helder een semantisch onderscheid tussen reproductieve gezondheid en seksuele ondersteuning, waarbij dit laatste breder ingebed is in intimiteit. Kennelijk worden kinderen bezorgd door de ooievaar, en hebben seksualiteit en intimiteit daar niets mee van doen.

Het is bijzonder om te zien hoe hier de letter van de wet gehanteerd wordt, terwijl de geest duidelijk is. Die geest gaat verder dan slechts het verkrijgen van seksualiteit. Het kunnen ontplooien van een seksuele identiteit en de beleving van seksualiteit is geen kwestie van het simpel consumeren van seks(ualiteit). Dit ontkent de betekenis van seksualiteit in het menselijk leven, kunnen genieten van je lichaam, intimiteit ervaren en bieden, wederkerigheid in het mens met verlangens zijn. En volwaardig meedoen? Dat moet je zelf maar regelen en betalen, tenzij je, zoals mensen met beperkingen al vaker overwegen, wilt – en kunt(!) – verhuizen naar een andere gemeente die seksualiteit meer op waarde weet te schatten. (5) Seksueel burgerschap is politiek gezien ‘too hot to handle’.

1. Bahner, J. (2012). Legal Rights or Simply Wishes? The Struggle for Sexual Recognition of People with Physical Disabilities Using Personal Assistance in Sweden. Sexuality and Disability, 30, 337-356. https://doi-org/10.1007/s11195-012-9268-2

2. Evans, D.S., McGuire, B.E., Healy, E., & Carley, S.N. (2009). Sexuality and personal relationships for people with an intellectual disability. Part II: staff and family carer perspectives. Journal of Intellectual Disability Research, 53, 913-921.

3. Redert, A., Kelders, Y., Hendriks, J., Noordover, J., van der Stege, H., van Berlo, W., Hilberink, S. (2022). Rapport Seks en het suikerspingevoel. Een voorstudie naar de seksuele beleving van mensen met een verstandelijke beperking en de ruimte daarvoor in de gehandicaptenzorg. Utrecht: Rutgers Expertisecentrum Seksualiteit. https://surfsharekit.nl/objectstore/9bac3bc8-8086-4840-9db6-2a81dffbf76d

4. Chrastina, J., & Večeřová, H. (2020). Supporting sexuality in adults with intellectual disability — A short review. Sexuality & Disability, 38, 285-298.

5. Bron: https://www.groene.nl/artikel/verhuizen-om-wel-hulp-te-krijgen