Uit de derde SCP-rapportage over de ontwikkelingen in het sociaal domein (“Wisselend Bewolkt”) blijkt dat er veel eenzaamheid is onder Wmo-gebruikers. In 2017 geeft 20 procent van de Wmo-gebruikers aan zich sterk eenzaam te voelen. Ter vergelijking: 6 procent van de personen die geen voorzieningen gebruiken in het sociaal domein rapporteerde in 2017 sterke eenzaamheid. Daarnaast neemt het aantal eenzamen onder Wmo-gebruikers toe in de periode tussen 2015 en 2017. Hoewel dit geen sterke stijging betreft (2 procentpunten, van 18 naar 20 procent), spreekt het SCP van een “zorgelijke ontwikkeling”.
Tegelijkertijd is er volgens het SCP een andere verontrustende trend: mensen verwachten steeds minder van hun eigen netwerk als er problemen zijn. In 2015 denkt 13 procent van de mensen die geen voorziening gebruiken dat zij in de toekomst geen hulp zullen krijgen van hun persoonlijke netwerk bij drie of meer problemen (bijvoorbeeld bij het verrichten van algemene dagelijkse handelingen, het doen van het huishouden, op het vlak van financiën, op de arbeidsmarkt). In 2017 is dit 20 procent. Onder Wmo-gebruikers speelt dit nog sterker – 30 procent in 2015 en 40 procent in 2017- terwijl juist zij die hulp het hardst nodig hebben.
Hoe is deze ontwikkeling te verklaren? Het SCP stelt dat er tussen 2015 en 2017 een toename in kwetsbaarheid (combinatie van achterstand op de hulpbronnen inkomen, opleiding, werk en gezondheid) zichtbaar is geworden onder Wmo-gebruikers. Kwetsbaarheid is niet veranderd onder hen die geen voorziening gebruiken. De vraag rijst nu: waar komt die kwetsbaarheid vandaan? Waarom wordt de mogelijkheid een beroep te doen op je sociale netwerk kleiner, ook onder hen wiens kwetsbaarheid niet toenam?
De sociologie probeert deze problematiek te duiden vanuit maatschappelijke veranderingen. De ‘modernisering’ van de samenleving raakt aan de hoofdvragen van de sociologie. Modernisering omvat allerlei ontwikkelingen zoals emancipatie, bureaucratisering, secularisering en individualisering. In het debat over eenzaamheid wordt onze tegenwoordige, ‘moderne’ of inmiddels ‘post-moderne’, samenleving nogal eens negatief beschreven. De solidariteit en de cohesie zou zijn verdwenen.
Maar modernisering heeft ons zoveel gebracht: zeggingskracht, diversiteit, keuzes, bewegingsvrijheid, ontplooiing, tijd. Modernisering heeft ons veel winnaars opgeleverd: mensen die de mogelijkheden die modernisering ons biedt met beide handen aangrijpen en zich ontplooien. Zij ontworstelen zich aan collectieve druk en voelen vrijheid om zelf keuzes te maken. Ze banen zich een weg door de wereld, inclusief het wereldwijde web, en doen er hun voordeel mee. Maar modernisering geeft tegelijkertijd ook verliezers: zij die de ontwikkeling niet bij kunnen benen. Zij weten zich geen raad met het zoveelste formulier en raken de weg kwijt in onze ICT-gedomineerde samenleving. Daarnaast hebben ze behoefte aan een richtingbepalend collectief om zich aan op te trekken en vinden ze keuzes maken lastig. Onder die verliezers zitten vermoedelijk ook de personen die, om met de woorden van het SCP te spreken, te kampen hebben met kwetsbaarheid en problemen.
Er wordt veel mantelzorg gedaan, maar de vanzelfsprekendheid waarmee voor (groot-)ouders werd gezorgd en het individuele leven moest bijdragen aan die van de familie, is afgenomen. Buren en buurtgenoten kennen we niet altijd meer. Dat we voor hen klaar staan is niet zomaar duidelijk. Een langere reistijd en toenemende arbeidsparticipatie maken het ook niet makkelijk solidariteit in daden om te zetten. Na de forse bezuinigingen is duidelijk geworden dat het morele beroep op de ‘participatiesamenleving’ niet altijd werkt. In die context vinden verliezers van de modernisering geen gehoor bij hun, misschien wel bijna ontbrekende, sociale netwerk als er problemen zijn. De wetenschappelijke literatuur spreekt van “collectieve eenzaamheid”. Waar sociale en emotionele eenzaamheid primair het persoonlijke relatienetwerk evalueert, is collectieve eenzaamheid de ervaren afwezigheid van verbondenheid binnen een groep of sociale eenheid. Ook dat kunnen we duiden als een product van modernisering.
Is er dan alleen reden tot pessimisme? De trein van modernisering dendert voort en je moet maar zorgen dat je mee rijdt? Zijn degenen die niet mee kunnen gebaat bij een terugkeer naar ‘vroeger’, naar een meer collectivistische samenleving? De trein terug laten rijden is geen oplossing. Als het gaat om eenzaamheid zijn juist ouderen in de meer collectieve landen in Zuid Europa, zoals Italië of Spanje, veel vaker eenzaam dan die in geïndividualiseerde landen zoals Nederland en in Scandinavië. Dit laat de veerkracht en het aanpassingsvermogen van de mensheid zien: we profiteren van meer zelfstandigheid en gaan beter om met nadelen van modernisering. We moeten bouwen aan een samenleving waarin mensen zich als individu kunnen ontwikkelen, en die ook op een moderne wijze solidair is.
Co-auteur: Prof. dr. Theo van Tilburg, Hoogleraar Sociologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam met een expertise in eenzaamheid, sociale ondersteuning en sociale netwerken
