Demissionair staatssecretaris Bas van 't Wout opteert met drie voorstellen voor meer maatwerk en minder hardheid binnen de Participatiewet. Na de Toeslagenaffaire zijn ook binnen deze wet veel zorgen over de harde fraude- en terugvorderingsaanpak in de bijstand. Dit schrijft hij in een viertal brieven aan de Eerste en Tweede Kamer.
In het kielzog van de schrijnende verhalen van gedupeerden in de Toeslagenaffaire is de afgelopen tijd ook veelvuldig aandacht besteed aan verhalen over fraudeaanpak binnen de Participatiewet, die regelt dat iedereen naar vermogen kan deelnemen aan de samenleving en zoveel mogelijk in het eigen onderhoud voorziet. Eind december berichtte schuldinfo.nl dat een vrouw in de gemeente Wijdemeren 7.000 euro aan bijstand moest terugbetalen omdat haar moeder zo nu en dan haar boodschappen deed. Net als in de Toeslagenaffaire werd ook in deze zaak de overheidsinstantie, in dit geval de gemeente Wijdemeren, door de Rechtbank Utrecht uiteindelijk in het gelijk gesteld; de terugvordering van de gemeente was gegrond.
Vorige week dinsdag stelde SP-Kamerlid Renske Leijten, tevens lid van de Parlementaire ondervragingscommissie in de Toeslagenaffaire, in een radiouitzending van NPO 1 op dat de overeenkomsten tussen de Toeslagenaffaire en de aanpak van bijstandsfraude in de Participatiewet 'angstaanjagend' zijn.(1) Het was een reactie op een opiniestuk van Trudie Knijn in Trouw twee dagen eerder, waarin Knijn voorspelde dat er nu meer lijken uit de kast zouden komen; een 'bijstandsaffaire' staat alweer voor de deur.(2) Volgens de emeritus hoogleraar Sociale wetenschappen vindt ook de Participatiewet, net als de Wet Kinderopvangtoeslag, zijn oorsprong in wantrouwen en het achterhouden van informatie. Knijn pleit daarom voor een herziening van de Participatiewet, waarin rechten en plichten beter in balans zijn.
Knijns pleidooi lijkt weerklank te hebben gevonden bij de demissionaire staatssecretaris van SZW Bas van 't Wout, die na het vertrek van Eric Wiebes door de Toeslagenaffaire ook demissionair Minister van Economische Zaken is geworden. Aan de Eerste en Tweede Kamer schrijft Van 't Wout dat hij de zorgen rondom de Participatiewet 'zeer serieus' neemt en van plan is actie te ondernemen.
Volgens Van 't Wout moeten gemeenten blijven beoordelen in hoeverre er sprake is van verwijtbaarheid van de bijstandsgerechtigde. Indien er sprake is van een schending van de inlichtingenplicht heeft de gemeente immers het recht om teveel verstrekte bijstand terug te vorderen. Indien geen sprake is van verwijtbaarheid dient de gemeente af te zien van een boete of terugvordering en mag het hoogstens een waarschuwing geven, iets wat in de Toeslagenaffaire niet is gebeurd. Van 't Wout wil hierin meer aandacht voor de individuele omstandigheden van de betrokkenen, met meer balans in de regelgeving en uitvoering daarvan. Op dit moment kijkt hij nog met gemeenten hoe dit toegepast kan worden. In dat kader noemt Van 't Wout ook de veelbelovende acties in het handhavingsbeleid die najaar 2020 al zijn opgestart: streng zijn waar nodig, zacht zijn waar kan.
In die gedachtegang neemt de terugkeer van de menselijke maat in de aanpak van bijstandsfraude een centrale plek in. Daarom hoopt de staatssecretaris ruimte te maken voor maatwerkmogelijkheden en 'hardheid' binnen de Participatiewet aan te pakken via drie voorstellen: 1) een hervorming van de terugvorderingsplicht, 2) algemene kaders voor de omgang met giften en 3) het betrekken van professionals en burgers bij het ontwikkelen van een gezamenlijke en duurzame aanpak.
Volgens Van 't Wout zijn het terugbetalen van teveel ontvangen uitkering en het terechtkomen van een uitkering bij alleen mensen die het nodig hebben twee basisprincipes van het socialezekerheidsstelsel. Dit is echter geen vrijbrief voor een onredelijk harde fraudeaanpak. In lijn met de harde conclusies uit het rapport Ongekend Onrecht gaat hij in de komende tijd inventariseren welke regelgeving binnen de Participatiewet 'te hard' is. Het plan is om bij deze inventarisatie gemeenten actief te betrekken.
De eerdergenoemde zaak in Wijdemeren laat zien dat de kaders voor omgangsvormen met giften niet duidelijk genoeg gedefinieerd zijn. Moeten giften, zoals boodschappen, nu wel of niet gekort worden op de te ontvangen bijstandsuitkering? Tussen 'giften' zitten in de praktijk van de Participatiewet veel verschil: verjaardagscadeaus hebben geen invloed op de hoogte van de uitkering, maar giften op 'regelmatige basis' weer wel. Daarnaast zijn er ook vragen over waar de grens ligt tussen de hoogte van giften: wanneer is een gift 'verantwoord', en wanneer niet? En hoe verhoudt dit zich tot de extra hulp van familie of vrienden? De uitvoeringspraktijk is volgens Van 't Wout zo complex dat het onduidelijk is voor de bijstandsgerechtigde waar hij of zij aan toe is, en wat wel of niet mag. Daarom kijkt Van 't Wout in samenwerking met gemeenten naar algemene kaders die duidelijkheid moeten geven over de gevolgen van giften voor de bijstandsuitkering.
Op dit moment is nog onduidelijk waaruit knelpunten binnen de Participatiewet voortvloeien: te weinig ruimte voor maatwerk, of een buitenproportioneel harde implementatie van de wet? Om deze vraag te kunnen beantwoorden wil Van 't Wout meer ruimte voor de inbreng van professionals en burgers. Hiervoor zijn al gesprekken gevoerd met de Landelijke Cliëntenraad, de Nationale Ombudsman en de VNG. Deze inbreng zal voornamelijk gaan via ronde tafels. Hierin kunnen het Rijk, gemeenten, professionals en burgers samen bekijken wat nodig is voor meer maatwerk binnen de Participatiewet.
Daarnaast zet Van 't Wout in op een responsievere overheid. De VNG, de Landelijke Cliëntenraad en de Inspectie SZW gaan een signaleringsteam inrichten om de signalen van burgers en professionals over knelpunten in de Participatiewet in kaart te brengen. Het draait daarbij om de casuïstiek op het terrein van rechtmatigheid en handhaving van de Participatiewet. De ‘rode draden’ en signalen die uit deze casuïstiek naar boven komen, dienen als input voor noodzakelijke aanpassingen in beleid, regelgeving of de uitvoering. Tot slot zullen de betrokken partijen samen met relevante stakeholders een ingang bij de ministeries (SZW, OCW, VWS, BZK en JenV) creëren voor vragen vanuit het sociaal domein, waarbij de verbinding met gemeenten, landelijke uitvoeringsorganisaties en het Landelijk Maatwerkloket Multiproblematiek centraal staat.
Beantwoording Kamervragen over aanpak hardheid Participatiewet en mogelijkheden tot maatwerk
Beantwoording Kamervragen over te snel aanmerken bijstandsgerechtigden als fraudeur
(1) https://www.nporadio1.nl/politiek/28907-aanpak-bijstandsfraude-komt-angstaanjagend-overeen-met-toeslagenaffaire
(2) https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-de-schandalige-bijstandsaffaire-komt-eraan~b8f11ffd/
