Iemand die zegt staatloos te zijn, kan dit sinds 1 oktober in Nederland laten vaststellen. Dat kan via de rechtbank en, als er sprake is van evidente staatloosheid, door de IND of gemeente. Voorheen konden alleen gemeenten staatloosheid registreren maar dat was niet in lijn met de internationale normen en VN-verdragen.
Nu het wetsvoorstel vaststellingsprocedure staatloosheid op 1 oktober is ingegaan, is er voor het eerst in Nederland een eenduidige procedure in het leven geroepen om staatloosheid vast te stellen. Met de uitvoering van deze wet, draagt de IND bij aan de erkenning van staatlozen én het identificeren en verminderen van staatloosheid. Iemand is staatloos als geen enkel land deze persoon bij wet als zijn onderdaan beschouwt.
Een staatloos persoon die onrechtmatig in Nederland verblijft kan bij de IND een identificatiedocument aanvragen. Dit document geeft geen recht op verblijf, maar kan door de aanvrager worden gebruikt om diens staatloosheid aan te tonen. Staatloze kinderen en jong volwassenen die in Nederland zijn geboren en geen verblijfsrecht hebben, kunnen door het afleggen van een optieverklaring de Nederlandse nationaliteit krijgen.
Staatlozen met rechtmatig verblijf in Nederland kunnen in de basisregistratie (BRP) als staatloos geregistreerd worden. Ze kunnen reisdocumenten voor niet-Nederlanders aanvragen. En ze kunnen sneller via naturalisatie Nederlander worden, na drie jaar in plaats van vijf jaar.
De civiele rechtbank in Den Haag kan vanaf 1 oktober staatloosheid vaststellen. De rechter beoordeelt of er sprake is van staatloosheid aan de hand van documenten en nationaliteitswetgeving van de landen waar de staatloze een binding mee heeft. De IND adviseert de rechtbank naar aanleiding van het verzoekschrift en treedt op namens de Staat.
Onder bepaalde voorwaarden, bijvoorbeeld als staatloosheid al door een ander land is vastgesteld, is iemand ‘evident staatloos’. Staatloosheid kan dan ook door de gemeente of de IND vastgesteld worden. Andere voorbeelden van evidente staatloosheid zijn: een kind van twee staatloze ouders dat in Nederland is geboren of als iemand de nationaliteit heeft van een staat die niet door Nederland wordt erkend.
Wanneer een staatloze in de BRP geregistreerd staat of zich daar wil registreren dan kan de gemeente evidente staatloosheid vaststellen en registreren. Zonder BRP-registratie en bij geen rechtmatig verblijf kan bij de IND een identificatiedocument aangevraagd worden. De IND gebruikt dan de biometrische gegevens uit een eerdere verblijfsprocedure, of neemt deze af bij het loket. Als een staatloze in procedure is, wordt de staatloosheid vastgelegd op een eventueel te verlenen verblijfsvergunning.
Een aanvrager kan tijdens de verblijfsprocedure kenbaar maken dat hij of zij staatloos is. Hij moet dan wel zijn identiteit aannemelijk maken. Nadat staatloosheid is vastgesteld komt op het verblijfsdocument te staan dat deze persoon staatloos is. Uiteraard moeten aanvragers altijd aan alle voorwaarden voldoen voordat een verblijfsvergunning verleend kan worden.
In de basisregistratie (BRP) zijn op dit moment ongeveer vijfduizend mensen als staatloos geregistreerd (per 1-1-2022). Daarnaast zijn er ongeveer 26 duizend mensen ingeschreven met een onbekende nationaliteit. Dat kunnen deels staatlozen zijn, maar bijvoorbeeld ook mensen die zeggen een nationaliteit te hebben maar dat niet kunnen bewijzen of die hun nationaliteit niet kenbaar willen maken.
