Het invoeren van een basisinkomen leidt er niet noodzakelijkerwijs toe dat mensen minder gaan werken. Zo luidt de conclusie van een reeks gedragsexperimenten van cognitief psycholoog Fenna Poletiek, sociaal psycholoog Erik de Kwaadsteniet en cognitief psycholoog Bastiaan Vuyk. Ook vonden zij aanwijzingen dat mensen met een basisinkomen eerder een baan zoeken die beter bij hen past.
De psychologen kregen subsidie van vakbond FNV om te onderzoeken wat de gedragseffecten zijn van het invoeren van een basisinkomen. De beloningsstructuur van verschillende vormen van sociale zekerheid werden daarvoor nagebootst in een experiment. ‘We hebben mensen een taak laten doen op de computer’, vertelt De Kwaadsteniet. ‘In meerdere rondes, die stonden voor maanden dat ze moesten werken, deden zij een saaie taak waarbij ze punten op een balk moesten zetten. Hoe meer ze daarvan afmaakten, hoe meer geld ze verdienden.’
De psychologen onderzochten drie verschillende condities: geen sociale zekerheid, een voorwaardelijk uitkeringssysteem en een onvoorwaardelijk basisinkomen. De Kwaadsteniet: ‘In de conditie zonder sociale zekerheid kregen de proefpersonen geen basisbedrag. In de uitkeringsconditie kregen ze een basisbedrag, dat ze verloren zodra ze gingen werken. In de basisinkomenconditie kregen ze hetzelfde basisbedrag, maar dat verloren ze niet als ze gingen werken.’
De werkbereidheid en inspanning van de proefpersonen namen niet af door het basisinkomen, zagen de psychologen. Ook gingen hun salariseisen niet omhoog. ‘In de discussie over het basisinkomen wordt soms gezegd dat mensen op de bank gaan zitten als je ze gratis geld geeft’, zegt Poletiek, die geen aanwijzingen zag voor zo’n gedragseffect.
Wel bleek het voorwaardelijke uitkeringssysteem een negatief effect te hebben op werkzoekgedrag en inspanning. ‘Zodra je een situatie hebt waarin je je uitkering verliest als je gaat werken, werkt dat demotiverend’, zegt De Kwaadsteniet. ‘Dat zag je in bijna alle experimenten terug.’
Het fenomeen dat het aannemen van betaald werk leidt tot vermindering van een uitkering, wordt ook wel de uitkeringsval genoemd. Poletiek: ‘Dat is het nadeel van mensen onder druk zetten om te solliciteren. Door die uitkeringsval zie je dat mensen risicomijdend worden. Als je gaat werken vanuit een uitkering leidt dat tot een mogelijk betere, maar ook onzekere situatie in de toekomst. Die onzekerheid heb je niet als je je uitkering houdt.’ Om risico en onzekerheid te vermijden, zoeken mensen dan geen werk.
Uit eerdere onderzoeken bleek dat vrouwen mogelijk minder gaan werken als zij een basisinkomen krijgen. ‘In sociologische onderzoeken zie je dat een basisinkomen ongunstig is voor de participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt’, zegt Poletiek. Dat sekseverschil zagen Poletiek en De Kwaadsteniet niet terug in hun eigen onderzoek. Poletiek: ‘Daaraan kun je zien dat wat gevonden is in sociologische experimenten, niet te maken heeft met puur het geslacht. Het heeft niets te maken met hoe graag vrouwen willen werken. Vrouwen verdienen doorgaans minder dan mannen en voeren sowieso het grootste deel van de zorgtaken uit. Daarom maken zij vaker de keuze om werk in te wisselen voor zorg als zij een basisinkomen krijgen.’
De psychologen vonden ook een aanwijzing dat mensen met een basisinkomen werk zoeken dat beter bij ze past. ‘We hebben gemeten of de proefpersonen ambitieus zijn, of ze het onderste uit de kan willen hebben. Willen ze ook stressvol werk doen, of vinden ze het prima om een eenvoudige baan te hebben als ze maar iets verdienen?’ Die persoonlijke houding ten opzichte van werk bleek in het basisinkomensysteem sterker bepalend voor het type werk dat de proefpersonen aannamen dan in de twee andere systemen.
Dit is een belangrijke en nieuwe bevinding volgens Poletiek. Het kan betekenen dat de veiligheid van een basisinkomen mensen de ruimte geeft om het soort werk te selecteren dat goed past bij hun persoonlijke houding, motivatie en belastbaarheid. ‘Je zou dan een betere match krijgen tussen werkgever en werknemer. Dat kan ook een voordeel zijn voor werkgevers.’
