Werk is belangrijk voor het individu en de samenleving als geheel. Het draagt bij aan de welvaart, sociale samenhang en het algeheel welbevinden. Onlangs adviseerde de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) dat er vanuit de overheid en sociale partners meer aandacht moet komen voor ‘goed werk’. Aanleiding daartoe is dat er groepen zijn die niet goed meekomen op de arbeidsmarkt omdat zij überhaupt geen werk hebben, of hun werk van ondermaatse kwaliteit is. In dit licht is zowel het basisinkomen als het huidige tegenprestatiebeleid ontoereikend om de leefsituatie van inwoners met een afstand tot de arbeidsmarkt te verbeteren.
Met name voor inwoners die geen perspectief meer hebben op de reguliere arbeidsmarkt en langdurig uitkeringsafhankelijk zijn lijkt een andere aanpak noodzakelijk. Re-integratie wordt moeilijker door de intensivering van de arbeidsmarkt: het langer doorwerken, de toenemende werkdruk en toenemende hoogproductieve eisen die aan werknemers worden gesteld. Deze ontwikkeling kan mensen ‘uit de arbeidsmarkt drukken’ omdat mee blijven doen en (opnieuw) aan het werk komen lastiger wordt, aldus de WRR.(1) Dat terwijl het hebben van werk juist sociaal en psychologisch van groot belang is voor mensen zelf.
Het WRR-advies ageert sterk tegen de traditie om vrijwilligerswerk een centrale plek te geven in de sociale zekerheid, zoals met de tegenprestatie. Voornaamste kritiekpunt is dat vrijwilligerswerk nooit een vervanging kan zijn voor betaald werk, ook al is dit nuttig en zinvol voor het welzijn en welbevinden. In een samenvattende citaat: ‘het hebben van een echte baan met een echte salarisstrook voelt blijkbaar het allerbest’.(2) In dit licht adviseert de WRR om basisbanen te creëren waarin maatschappelijk nuttig werk gedaan kan worden dat op de reguliere arbeidsmarkt blijft liggen. Belangrijk aspect daarbij is dat deze basisbanen niet in het teken staan van ‘werken met behoud van uitkering’. Het moet gaan om volwaardig werk waarvoor iemand loon ontvangt en waarvan de waarde ook wordt erkend door anderen. In meerdere gemeenten wordt inmiddels nagedacht over en geëxperimenteerd met het omzetten van de financiering van bijstandsuitkering naar loon.(3)
Markant is dat het idee van basisbanen op gespannen voet staat met het kabinetsmaatregel om gemeenten te verplichten een tegenprestatie op te dragen aan bijstandsgerechtigden.(4) Achterliggend insteek is dat gemeenten een ‘niet-vrijblijvend aanbod’ doen aan de bijstandsgerechtigden. De exacte invulling wordt niet voorgeschreven aan gemeenten. Met deze verplichting reageert de staatssecretaris op eerder onderzoek waaruit blijkt dat gemeenten verschillend omgaan met de tegenprestatie.(5) Destijds gaf bijna 40% van de gemeenten aan de tegenprestatie niet uit te voeren of een andere insteek te kiezen. Veelgehoord bezwaar daarbij is de negatieve connotatie rondom het beroepen op wederkerigheid en ‘iets terug doen voor de verkregen bijstand’. Ondanks de kritiek vanuit gemeenten blijft het wederkerigheidsprincipe gehandhaafd.
Ondertussen zoeken gemeenten naar andere manieren om de tegenprestatie vorm en inhoud te geven. Onderzoek in het Friese werkveld laat zien dat in de praktijk daarbij andere doelen in beeld komen. Daarbij valt te denken aan het doen van vrijwilligerswerk, een cursus volgen, mantelzorg verrichten of werken aan je eigen gezondheid en ontwikkeling.(6) Verder blijkt dat sociaal-culturele activiteiten het puzzelwerk rondom de tegenprestatie kan vergemakkelijken en bijdraagt aan de participatie.(7) Dit vraagt echter wel een andere invulling van de tegenprestatie. Zo is het belangrijk dat mensen die een tegenprestatie leveren de ruimte ervaren om zélf invulling te geven aan wat zij doen. In dit licht kunnen gemeenten de rol oppakken om een omgeving te creëren met keuzemogelijkheden om maatschappelijk nuttig werk te doen.
Dit aansluiten op wat mensen zelf kunnen, willen en vinden helpt om het huidige tegenprestatie-debat en de adviezen van de WRR dichter bij elkaar te brengen. De oproep vanuit de WRR om tot basisbanen te komen is sympathiek, maar niet van de een op andere dag werkelijkheid. Terwijl gemeenten verder experimenteren met het omzetten van een uitkering naar loon, blijft de tegenprestatie vooralsnog relevant. Het feit dat de staatssecretaris gemeenten oproept om meer werk te maken van de tegenprestatie onderstreept deze relevantie des te meer. Een pragmatische middenweg is verder werken aan datgene wat de tegenprestatie en de geschetste basisbanen gemeenschappelijk hebben: het doen van maatschappelijk nuttig werk. Een relevante sleutelvraag is welke werk of activiteiten maatschappelijk nut hebben en hoe dit in de ogen van inwoners gezien en ervaren wordt. Zicht hierop helpt om het werk nuttiger, zinvoller en relevanter te maken, hetzij dit met een tegenprestatie of een basisbaan gebeurt.
WRR (2020). Het betere werk. De nieuwe maatschappelijke opdracht, p. 146-147.
WRR (2020). Het betere werk. De nieuwe maatschappelijke opdracht, p. 46.
WRR (2020). Het betere werk. De nieuwe maatschappelijke opdracht, p. 182.
Kamerbrief uitvoering motie Raemakers c.s. over meedoen vanuit de bijstand d.d. 20 nov. 2019.
CBS (2018). BUS-E Extra uitvraag Tegenprestatie
Fries Sociaal Planbureau (2017). Tegenprestatie in de praktijk.
Fries Sociaal Planbureau (2019). Sociaal-culturele activering biedt toekomstperspectief voor tegenprestatie. Verkenning rondom Leeuwarden Fryslân Culturele Hoofdstad. In: vaktijdschrift Sociaal Bestek.
