Na de verkiezingen van 16 maart staan nieuwe gemeenteraden voor grote uitdagingen om ervoor te zorgen dat mensen de ondersteuning krijgen die ze nodig hebben. Gelet op de knelpunten én maatschappelijke ontwikkelingen, waaronder de vergrijzing, de gevolgen van corona en de oorlog in Oekraïne, is het cruciaal dat zij scherpe keuzes maken in de ondersteuning die zij mensen bieden en in hoe ze dat gaan doen. Met de publicatie Uitdagingen in het sociaal domein. Nieuwe gemeentebesturen aan zet, biedt het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) gemeenten handvatten om tot die keuzes te komen.
Lokale overheden spelen een belangrijke rol om ervoor te zorgen dat iedereen kan meedoen in de samenleving. Veel mensen voelen zich daarbij geholpen, maar dat geldt niet voor iedereen. Nu, bij de formatie, is hét moment voor nieuwe gemeentebesturen om de stand op te maken en opnieuw keuzes te maken over wie aanspraak kan maken op welke ondersteuning. Het SCP signaleert een aantal aandachtspunten die gemeenten als handvat kunnen gebruiken bij het maken van die keuzes.
Ten eerste is het van belang dat gemeenten meer oog hebben voor mensen met complexe problematiek; mensen die nu niet altijd goed worden geholpen. In veel gevallen kiezen gemeenten ervoor om vooral mensen met relatief lichte hulpvragen te helpen, mede ingegeven door financiële overwegingen. Het SCP pleit ervoor om meer prioriteit te geven aan mensen in de meest kwetsbare posities, zoals jongeren die jeugdzorg nodig hebben of mensen waar problemen op gebied van werken, zorg, wonen en onderwijs zich opstapelen. Daarnaast heeft de gemeente ook een taak om te zorgen voor basisvoorzieningen voor iedereen.
Een tweede aandachtspunt voor de nieuwe gemeenteraden is het lokale beleid binnen landelijke kaders. Gemeenten werken binnen de financiële en wettelijke kaders van het rijk. Deze worden door veel gemeenten als knellend ervaren. Zij hebben het gevoel dat ze zelf weinig keuzes kunnen maken, zoals bij de Jeugdwet, en lijken tegelijkertijd niet altijd gebruik te maken van de ruimte die er is, bijvoorbeeld door binnen de Participatiewet de dienstverlening meer aan te passen aan de individuele situatie. Het is aan de nieuwe gemeentebesturen om die ruimte te onderzoeken én te benutten, en om binnen de bestaande kaders heldere keuzes te maken.
Daarnaast heeft het nieuwe kabinet aangekondigd zich te bezinnen op de positie van het lokaal bestuur. In die herbezinning is het van belang dat het kabinet de burger centraal stelt en realistische aannames doet; ook over de financiële middelen die nodig zijn. Mensen moeten immers de zorg en ondersteuning krijgen die werkt, die past bij hun situatie en bij wat ze wel en niet zelf kunnen. Dat vraagt van het rijk en gemeenten om gezamenlijk hun verantwoordelijkheid te nemen en knelpunten rond het verlenen van zorg en ondersteuning weg te nemen.
Het derde aandachtpunt is dat van de zorgzame samenleving en verantwoordelijkheidsverdeling. Bij de overheveling van taken naar gemeenten in 2015 werd verwacht dat zij die goedkoper en beter konden uitvoeren, mede door van mensen zelf te vragen meer voor elkaar te zorgen. Uit eerder SCP-onderzoek blijkt dat dit lang niet altijd mogelijk is. Nieuwe gemeentebesturen staan voor de taak om te onderzoeken wat zij wel en niet aan de lokale samenleving over kunnen en willen laten. Zo kunnen gemeenten nagaan hoe zij de lokale zorgzaamheid van de samenleving kunnen stimuleren en faciliteren, bijvoorbeeld door het bieden van ondersteuning aan burgerinitiatieven en mantelzorgers.
Uit het coalitieakkoord blijkt dat het nieuwe kabinet, net als haar voorgangers, een groot beroep doet op zelf- en samenredzaamheid van burgers in het sociaal domein. Het SCP roept niet alleen de gemeenten maar ook het kabinet daarom opnieuw op tot herbezinning op deze aannames en tot doordenking van de (financiële) consequenties daarvan.
Ten slotte signaleert het SCP het belang van het leveren van maatwerk en integraal werken. Bij de uitvoering is aan de ene kant sprake van een spanningsveld tussen ondersteuning op maat en aan de andere kant het streven om zoveel mogelijk mensen te helpen binnen de beschikbare budgetten. Ook mag maatwerk niet ontaarden in willekeur. Voor mensen met problemen op meerdere levensdomeinen is een integrale aanpak, waarbij bijvoorbeeld ook schuldhulpverlening, (passend) onderwijs, geschikte huisvesting of zorg wordt meegenomen van belang. Doordat uitgangspunten, doelstellingen en regels van wettelijke kaders verschillen, is het bieden van integrale ondersteuning echter moeilijk. Gemeentebesturen zullen expliciete en onderbouwde keuzes moeten blijven maken op wat zij in dit opzicht wenselijk en mogelijk achten, zonder dat er mensen door de ondergrens heen zakken.
Download ‘Uitdagingen in het sociaal domein: Nieuwe gemeentebesturen aan zet’
