De schuldenproblematiek in Nederland is substantieel en neemt maar niet af. Het aantal huishoudens met geregistreerde problematische schulden bedraagt al jaren ruim een half miljoen. Dit is een politieke en maatschappelijke zorg en leidt tot steeds meer en steeds drastischere ingrepen. In een poging het tij te keren, zijn de beleidsvoornemens steeds ambitieuzer, de ingrepen in de wetten steeds steviger en is de inzet in experimenten steeds groter. Het is alleen de vraag of ambitieuzer, steviger en groter de oplossing een stap dichterbij brengt.
Recent kwamen er diverse pilots in de media. In die zoektocht wat werkt om gezinnen in armoede en/of schulden te helpen wordt er in Zaanstad onderzocht wat het met arme gezinnen doet als zij 150,- per maand (2) extra krijgen. In Arnhem (3) en Rotterdam (4) wordt onderzocht wat het oplevert als de gemeente of een filantropische instelling de schulden in één klap aflost.
De pilots hebben op het eerste gezicht alle drie een hoge aaibaarheidsfactor. Ze bieden gezinnen in nood een perspectief en ze worden gevolgd door wetenschappers. Dit maakt dat we ervan kunnen leren. Toch past er ook een reserve. Eén van de grote problemen in de aanpak van de schuldenproblematiek is dat er weinig kennis is. Zo weten we dat mensen in de schulden komen door tal van oorzaken. Veel genoemde oorzaken zijn: een te laag inkomen, niet-gebruik van inkomensondersteunende voorzieningen zoals toeslagen, te hoge vaste lasten, marketing en overconsumptie of te beperkte financiële vaardigheden. We weten echter niet welk deel van de schuldenproblematiek wordt veroorzaakt door welke oorzaak.
De pilot in Arnhem wordt uitgevoerd in de armste wijk van Nederland. En Rotterdam is de stad met relatief de meeste huishoudens met geregistreerde problematische schulden. In dat kader ligt het voor de hand dat in beide pilots een substantieel deel van de inwoners afhankelijk is van een inkomen op of net boven het bijstandsniveau. Onderzoek van de Commissie Sociaal Minimum (5) wees vorig jaar uit dat de bijstandsnorm alleen toereikend is voor alleenstaanden met één kind. Voor alle andere huishoudtypen geldt, dat het bij wie gebruik maakt van alle voorzieningen toch niet uit komt. Nieuwe schulden zijn dan haast onvermijdelijk. Kwijtschelden is in deze context dan niet meer dan een tijdelijk doekje voor het bloeden.
Een gemeenschappelijke deler in de aanpak van de schuldenproblematiek is dat goede bedoelingen vaak niet rusten op een goed uitgewerkte beleidstheorie. Het gevolg is dat hoge ambities en daadkracht de overhand krijgen en het veld te veel nieuwe wetten en pilots over zich heen krijgt die niet leiden tot de zo gewenste substantiële effecten. Ik noem hier twee voorbeelden: vroegsignalering en de duur van schuldregelingen.
In 2021 is de Wet gemeentelijke schuldhulpverlening zo gewijzigd dat vroegsignalering een gemeentelijke taak werd. De wetswijziging houdt in dat gemeenten de opdracht hebben gekregen om contact op te nemen met burgers die een achterstand hebben op de huur, energie, zorgpremie of water. Bij nog geen tien procent (6) van de meldingen leiden de inspanningen van de gemeente tot het opstarten van een hulptraject. Dit percentage is waarschijnlijk een stuk lager dan de Tweede Kamerleden beoogden toen zij instemden met het wetsvoorstel. Een wetsvoorstel waarbij op pagina 3 van de Memorie van Toelichting (7) letterlijk valt te lezen: ‘Eerder beginnen met het oplossen van problemen en het bereiken van burgers die niet of nog niet in beeld zijn, blijkt te werken.’ Wie de voetnoot volgt die na deze zin verwijst naar vier onderzoeken komt bedrogen uit. Geen van de onderzoeken voert bewijsvoering aan voor deze stelling. Eén van de aangehaalde bronnen betreft een rapport van de inspectie SZW. (8) Daarin valt op bladzijde 9 te lezen: Met de huidige manier van registreren van signalen kan de Inspectie niet aangeven wat met de ingezette methoden van vroegsignalering bereikt wordt. Er was geen goed uitgewerkte beleidstheorie, het wetsvoorstel werd aangenomen en het resultaat is een effect van nog geen tien procent.
Voor de duur van schuldregelingen geldt een vergelijkbaar verhaal. Gegrond in onrust over uitblijvende resultaten, diende de Tweede Kamer bij de behandeling van een wetsvoorstel om de toeleiding naar wettelijke schuldsaneringen te vergroten, ingrijpende amendementen (9) in. Door de regelingen te halveren beoogde de Tweede Kamer het gebruik van schuldregelingen een impuls te geven. Het amendement werd breed afgeraden. Zelfs de branchevereniging voor Schuldhulpverlening, de NVVK, raadde de ingreep af. De Tweede Kamer zette toch door. Het resultaat is dat de gemeentelijke schuldhulpverlening en rechterlijke macht het afgelopen haar hun handen vol hadden aan het doorvoeren van wijzigingen en de instroomcijfers nog geen enkel effect (10) laten zien.
Aan het begin van de vorige eeuw schreef Oscar Wilde ooit: In de kunst zijn de goede bedoelingen waardeloos. Alle slechte kunst is het resultaat van goede bedoelingen. Dit zelfde geldt voor de aanpak van de schuldenproblematiek. Aan goede bedoelingen geen gebrek. Het wordt tijd dat de goede bedoelingen worden ingeruild voor goed uitgewerkte beleidstheorieën. Misschien dat er dan perspectief komt voor al die huishoudens die al zo lang worstelen met de ziekmakende problematiek van geldzorgen.
1. https://dashboards.cbs.nl/v5/SchuldenproblematiekInBeeld/
2. https://nos.nl/artikel/2521657-honderden-arme-gezinnen-krijgen-150-euro-extra-per-maand-wat-gaan-ze-ermee-doen
3. https://eenvandaag.avrotros.nl/item/zijn-de-kosten-van-schuldhulp-zes-keer-hoger-dan-de-totale-schuld-wat-armoedewethouder-beweert-kan-niet-waar-zijn/
4. https://www.binnenlandsbestuur.nl/sociaal/rotterdamse-filantropische-instelling-betaalt-schulden-af-van-gezinnen
5. https://www.scp.nl/actueel/nieuws/2023/09/28/advies-commissie-sociaal-minimum-landelijke-aanpak-bestaanszekerheid
6. https://www.divosa.nl/publicaties/divosa-monitor-vroegsignalering-schulden-jaarrapportage-2023/divosa-monitor-0
7. https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-35316-3.html
8. https://www.nlarbeidsinspectie.nl/publicaties/rapporten/2016/01/15/het-gebruik-van-methoden-van-vroegsignalering-problematische-schulden-door-gemeenten
9. https://www.inview.nl/document/id747edf4ed7e84b57ad507a3ef6adb741/tijdschrift-voor-insolventierecht-wetswijzigingen-wsnp-een-onvoorziene-stevige-verbouwing-van-het-stelsel?ctx=WKNL_CSL_163&tab=tekst
10. https://www.nvvk.nl/page/1439/2023/11/07/Aantal-schuldregelingen-sinds-wetswijziging-nog-niet-toegenomen
