Armoede, bestaansonzekerheid, schulden: het zijn termen die je vaak hoort langskomen. Marjolein Odekerken wil met haar onderzoek bijdragen aan een preventieve en structurele aanpak van armoede. Daarvoor is een brede blik op armoede nodig, met aandacht voor alle lagen van het probleem. Een aspect van armoede wat bijvoorbeeld vaak nog onderbelicht blijft, is geld lenen van en schulden bij vrienden, familie en kennissen. Samen met Marjolein Odekerken duiken we in de wereld van deze informele schulden.
Informele schulden zijn zeker niet altijd alleen maar een probleem, wil Odekerken benadrukken: ‘Het kan iets moois zijn, omdat mensen elkaar echt uit de brand kunnen helpen. In de periode dat ik mijn promotieonderzoek deed naar gerechtsdeurwaarders en schulden kwam het nogal eens voor dat een huisuitzetting op het laatste moment niet doorging, omdat iemand bij bekenden geld had ingezameld om alsnog de betaling te doen. Je ziet dan dat een hele wijk elkaar helpt, of vrienden of familie springen bij.’ Ook wordt soms geld geleend na een ingrijpende gebeurtenis binnen de gemeenschap, zoals een tragisch ongeluk, waarna er geld nodig is voor het regelen van een begrafenis of crematie.
Geld (uit)lenen bij vrienden, familie en kennissen komt op alledaagse basis voor. Maar het kan ook voor schrijnende situaties zorgen. Odekerken: ‘Deze schulden kunnen grote druk leggen op sociale relaties. Als het niet lukt om een familielid terug te betalen, kan dit leiden tot ruzies en spanningen. Zo spraken we voor ons onderzoek naar informele schulden een mevrouw die niet meer naar de McDonalds durfde, omdat ze bang was dat ze haar ‘schuldeiser’ tegen zou komen. Deurwaarders kom je niet zo snel tegen, maar een buurvrouw of familielid wel.’
Informele schulden brengen dus veel stress met zich mee, en daarmee gevaren voor gezondheid. Respondenten in ons onderzoek ‘Informele schulden: een tweezijdige medaille’ geven aan dat een informele schuld zwaarder voelt: ‘ik ben zelf op iemand afgestapt om geld te lenen’. Informele schulden kunnen zelfs gevolgen hebben voor veiligheid, geeft Odekerken aan: ‘Denk bijvoorbeeld aan ‘informele deurwaarders’ die op een intimiderende en agressieve manier het geld blijven terugvragen. Er zijn verschillende casussen waarin mensen achtervolgd worden met dreigementen. Soms gaat dit ook flink met agressie en geweld gepaard, waardoor men in het ziekenhuis terechtkomt. Denk daarnaast aan de grimmige wereld van ‘geldschieters’ die bijvoorbeeld geld uitlenen aan vluchtelingen voor de vlucht naar Nederland, maar dit voor absurd hoge bedragen doen met woekerrentes die telkens worden opgehoogd.
‘We zien dat mensen geld uitlenen terwijl ze het zelf eigenlijk niet kunnen missen, waardoor ze in de problemen terecht komen. Zo volgt lening op lening. We spraken een vrouw die van haar zussen geld leent terwijl haar zussen zelf ook te weinig geld hebben. Die zijn vervolgens weer van anderen geld gaan lenen. Zo ontstaat eigenlijk een hele keten van mensen die geld (uit)lenen.’
‘Bij jongeren zien we dat ze geld lenen van hun (groot)ouders om ook mee te kunnen doen met hun vrienden, of ze lenen onderling van elkaar’, vertelt Odekerken. ‘Informele schulden bij ouders zijn soms aanleiding om bijvoorbeeld ‘pakketjes’ weg te brengen om aan geld te komen. Jongeren voelen zich dan verantwoordelijk voor hun ouders. Een hulpverlener vertelde ons over een jongere die inbrak bij de buurvrouw: ‘Een vrouw kreeg na een recente echtscheiding te maken met informele schulden. Ondanks haar werk als hulpverlener en haar ervaring met het hulpverleningssysteem, kwam op een gegeven moment haar vijftienjarige zoon naar haar toe en zei: “Ma, ik hou zoveel van jou. Ik ga ervoor zorgen dat we volgende week geen schulden meer hebben.” Vervolgens brak hij in bij de buren en gaf het gestolen geld van tweeduizend euro, met achttienhonderd euro aan schade, aan zijn moeder. De vrouw stond voor de keuze om het incident stil te houden of actief op zoek te gaan naar een oplossing. Ze koos voor het laatste en meldde de inbraak bij de buren, waarbij ze de mogelijke juridische gevolgen voor haar zoon begreep. Om de schade snel af te lossen, maakte de vrouw opnieuw informele schulden.’ (Zie: ‘Jongeren, schulden en criminaliteit‘)
Uit onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut blijkt dat informele schulden ook voorkomen bij asielzoekers en statushouders: ‘Zij lenen bijvoorbeeld geld om hun huis in te kunnen richten nadat ze dat toegewezen hebben gekregen. Het inrichtingskrediet verschilt per gemeente: een gift of lening. Ze ervaren dit budget veelal als te beperkt om de woning in te kunnen richten. Ook kunnen statushouders druk voelen om hun familie financieel te ondersteunen, terwijl ze dit eigenlijk niet kunnen. Dit zorgt ook weer voor informele schulden, waar niet altijd even goed zicht op is.’
Informele schulden hebben diepe impact op iemands leven én sociale omgeving. Tegelijkertijd wordt er nog weinig openlijk over gesproken. Er is schaamte, schuldgevoel, angst maar ook van buitenstaanders onbegrip, want waarom leen je geld uit aan je oom? ‘In het huidige hulpsysteem ontbreken echte oplossingsrichtingen voor informele schulden’, vertelt Odekerken: ‘Mensen met informele schulden stappen niet snel naar formele hulpverlening, bijvoorbeeld omdat het aanbod niet goed aansluit op hun leefwereld. Hulpverleners hebben geen goed zicht op de wereld achter informele schulden en welke dynamieken daarbij een rol spelen.’
Armoede is niet alleen een financieel vraagstuk, het raakt ook andere leefdomeinen zoals gezondheid, veiligheid en huisvestiging. Hier is gelukkig de laatste tijd steeds meer aandacht voor. ‘Bij het vraagstuk van informele schulden komen deze thema’s allemaal samen’, aldus Odekerken. ‘Interventies die zich uitsluitend richten op formele, zichtbare schulden zijn achterhaald. We weten immers dat dit slechts het topje van de ijsberg is – met daaronder nog de vaak onzichtbare informele schulden.’
Wat is dan de oplossing? Odekerken: ‘Ten eerste moeten we erkennen dat informele schulden een serieus vraagstuk vormen. De praktijk signaleert een groeiend vraagstuk. Het vergroten van kennis, bewustwording en voorlichting over informele schulden is belangrijk – voor mensen met schulden én voor professionals/hulpverleners. Grondig onderzoek is daarbij essentieel om informele schulden zichtbaar te maken en een gerichte aanpak te ontwikkelen.
