De armoedescan van het CBS is een dashboard dat inzicht geeft in de groep financieel kwetsbare personen in verschillende Nederlandse gemeenten. Van de armoedescan, die is voortgekomen uit een samenwerking tussen het ministerie van Binnenlandse Zaken, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het CBS, maken inmiddels 12 Nederlandse gemeenten gebruik, waaronder de gemeente Arnhem. Als het aan de VNG ligt wordt de armoedescan opgeschaald naar alle Nederlandse gemeenten.
Armoede is een veel voorkomend fenomeen in ons land. Het wordt doorgaans afgebakend op basis van het inkomen. Daarbij worden vaak de lage-inkomensgrens van het CBS gebruikt, de budgetgrens van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) en de beleidsmatige inkomensgrens. Wemke Flim is senior adviseur bedrijfsvoering van de gemeente Arnhem. Samen met een datateam houdt zij zich bezig met de monitoring van de effecten van Arnhemse inkomensregelingen voor de inwoners van deze stad. Ook de wethouder die bestaanszekerheid en leefbare wijken in zijn portefeuille heeft, is een stimulerende kracht op dit gebied. ‘Het college van burgemeester en wethouders van Arnhem wilde weten of ze bestaanszekerheid voor de inwoners van deze stad wel waar konden maken. Daarom is enige tijd geleden opdracht gegeven het armoedebeleid van de gemeente Arnhem onder de loep te nemen.’
Om de bovenstaande vraag te kunnen beantwoorden liet de gemeente vier soorten onderzoek doen. ‘Dat was allereerst een NIBUD-rapportage over 2022–2023, waarin we de effecten van ons inkomensbeleid hebben laten onderzoeken. Daarnaast hebben we de armoedescan 2019–2021 van het CBS gebruikt. Dat is een dashboard waarop te zien is hoe groot het bereik is van Arnhemse inkomensregelingen onder inwoners met een laag inkomen. Verder hebben we door I&O research een inwonersonderzoek laten doen, onder andere bij personen die gebruik maken van de voedselbank. We wilden achterhalen hoe toegankelijk sommige maatregelen zijn. We hebben ook een onderzoek laten doen onder medewerkers van de gemeente Arnhem. Dat moest laten zien hoe het zit met de uitvoerbaarheid van onze regelingen.’
Wat waren de uitkomsten van de verschillende onderzoeken? Flim: ‘We hebben geconstateerd dat de Arnhemse inkomensregelingen wel degelijk effect hebben. De bestaanszekerheid van bijna alle typen huishoudens wordt er door vergroot. Bij deze conclusies gaan we wel uit van twee belangrijke aannames: de huishoudens kunnen goed met geld omgaan en ze hebben geen extra hoge kosten, bijvoorbeeld vanwege het bezit van huisdieren. Maar er staan ook wel huishoudens onder druk, bijvoorbeeld ouders met kinderen. We zien verder dat als het gaat om sociale participatie – zoals contributies of vakanties – bepaalde huishoudens in de knel komen.’
Maar hoe staat het met het bereik van de Arnhemse inkomensregelingen? ‘Daarvoor hebben we de armoedescan van het CBS ingezet en veldonderzoek. Die armoedescan is een heel goed instrument om de discussie te voeren op basis van cijfers. De Gelrepas – een pas voor mensen met een laag inkomen waardoor ze gratis of tegen korting mee kunnen doen met allerlei activiteiten – en kwijtschelding van de gemeentelijke belastingen blijken het hoogste relatieve bereik te hebben. De meeste mensen met een netwerk in het sociaal domein weten ons te vinden. Juist inwoners die werken en een laag inkomen hebben maken vaker geen gebruik van deze regelingen, terwijl zij daar wel recht op hebben.’ Volgens Flim zijn de gemeentelijke regelingen vaak moeilijk te begrijpen. ‘We hebben daarom de regelingen vereenvoudigd en een IT-project opgezet om inwoners het geld te geven waarop zij recht hebben. We benaderen vanuit de gemeente de inwoners dus pro-actief. Daarnaast hebben we ook een groep inwoners die nog nooit een beroep op een regeling heeft gedaan, terwijl uit onze data blijkt dat ze daar wel voor in aanmerking komen. We hebben deze mensen een brief gestuurd met een QR-code, waarmee ze op een eenvoudige manier hun toeslagen kunnen aanvragen. Op deze manier proberen we zo effectief mogelijk onze regelingen in te zetten.’
Jeroen Wismans is dataprojectleider bij VNG Realisatie. Hij vertelt: ‘We zijn 5 jaar geleden begonnen met het ontwikkelen van een systeem om data van gemeenten op te halen inzake armoede en schulden. Alle partijen stonden er voor open, maar het was niet eenvoudig want we willen zowel op regionaal als landelijk niveau indicatoren hebben. De armoedescan bijvoorbeeld heeft nu data voor een aantal gemeenten. Wij willen dat opschalen naar alle Nederlandse gemeenten. We hebben daarom bewust voor het CBS gekozen in verband met de dataveiligheid die bij het statistiekbureau gegarandeerd is en vanwege de kwaliteit van de data. Daarnaast heeft het CBS al veel informatie in huis en kan het data koppelen. Dat scheelt weer administratieve lasten.’
De data waarnaar Wismans en zijn collega’s op zoek zijn, zijn allereerst schuldhulpverleningsdata. ‘Gemeenten zijn verplicht om personen met problematische schulden te helpen. Wij willen een aantal zaken inzichtelijk krijgen voor het beleid: welke mensen hebben problematische schulden, krijgen ze voldoende hulp, en als ze hulp hebben gekregen blijven ze dan daarna uit de schulden? Wij willen deze data bij gemeenten ophalen en die data naar het CBS brengen. Het CBS kan deze data verrijken, bijvoorbeeld met gegevens uit het bevolkingsregister over wonen en leeftijd. Afgelopen jaar heeft de VNG dit met een 12-tal gemeenten besproken en de betrokken beleidsmakers hebben aangegeven graag over deze gegevens voor hun gemeente te willen beschikken.’ Naast de schuldhulpverleningsdata wil de VNG ook de armoededata van gemeenten in kaart brengen. ‘Vaak heeft iedere gemeente zijn eigen beleid op het gebied van armoede. Wij gaan nu eerst in kaart brengen wat gemeenten aan regelingen hebben en welke informatiebehoefte er op dit gebied is. Daarna zullen we een start maken met het verzamelen en ontsluiten van armoededata op de manier zoals we dat ook voor de schuldhulpdata doen.’
Karen van Gessel is bij het CBS werkzaam bij het Centrum voor Beleidsstatistiek. In haar werk heeft zij veel contacten met gemeenten, provincies en andere overheden. Zo is zij namens het CBS ook coördinator van het CBS Urban Data Center/Eindhoven, een samenwerkingsverband tussen het CBS en de gemeente Eindhoven. Daarnaast organiseert Van Gessel webinars voor gemeenten om kennis en data te delen over maatschappelijke thema’s die relevant zijn op regionaal niveau. ‘Onlangs hebben wij een webinar georganiseerd over het thema armoede. Aangezien armoede een veel voorkomend fenomeen is en we er bij het Centrum voor Beleidsstatistiek regelmatig vragen over krijgen, leek het ons goed om er aandacht aan te besteden in de vorm van een webinar. Zowel het CBS, de VNG als de gemeente Arnhem hebben daar gesproken over de regionale component.’
Van Gessel benadrukt dat de webinars voor gemeenten en provincies inzichtelijk willen maken welke regionale informatie het CBS heeft over bepaalde maatschappelijke thema’s. ‘Er is vaak veel informatie beschikbaar, maar gemeenten weten niet altijd waar deze is te vinden. In dat kader proberen we onderzoek en beleid nader tot elkaar te brengen met onze webinars. Ons volgend webinar op 16 april aanstaande gaat bijvoorbeeld over inclusiviteit en diversiteit. Naast het delen van regionale CBS-informatie willen we ook gemeenten en provincies met elkaar in contact brengen. Kennisuitwisseling is een belangrijk doel.’
De webinars zijn met name interessant voor onderzoekers en beleidsmedewerkers op gemeentelijk en provinciaal niveau.
Het CBS heeft over armoede zowel regionale als landelijke cijfers. De regionale cijfers bestaan uit een basis armoedescan die voor elke gemeente beschikbaar is. Daarnaast kunnen gemeenten aanvullende gegevens aanvragen. Deze worden dan verwerkt in de lokale armoedescan. Het CBS heeft ook cijfers over armoede op landelijk niveau. Op dit moment werkt het CBS met het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en het NIBUD aan een gezamenlijke landelijke definitie over armoede. Hiermee komen het CBS en het SCP tegemoet aan de wens vanuit diverse organisaties om niet langer aparte cijfers te publiceren maar te komen tot een centrale maatstaf voor beleid en samenleving. In het tweede kwartaal van dit jaar komt daarover een gezamenlijk rapport uit.
