We worden al jaren geteisterd door een tsunami van chronische, niet-overdraagbare ziekten. Om die tsunami het hoofd te bieden, sloot in 2018 de Rijksoverheid, samen met 70 maatschappelijke organisaties, het Nationaal Preventieakkoord. In dat akkoord zijn afspraken vastgelegd om roken, overmatig alcoholgebruik en obesitas onder de bevolking terug te dringen. Het grootste probleem met die afspraken: ze zijn veel te vrijblijvend.
Waar komt die tsunami vandaan? Vrijwel alle niet-overdraagbare ziekten, zoals hart- en vaatziekten, kanker, diabetes, depressie en auto-immuunziekten, zijn het gevolg van veroudering, onze manier van leven, erfelijke aanleg en de samenstelling van de bacteriën in onze darm.
Omdat veroudering een rol speelt én onze manier van leven pas op lange termijn tot ziekte leidt, ontstaat die ziekte vaak pas op oudere leeftijd. Boven 65 jaar heeft 80 procent van de Nederlanders één of meerdere chronische aandoeningen. We vinden het ‘gewoon’ dat we ziek worden op oudere leeftijd en denken vaak dat de tsunami wordt veroorzaakt door de vergrijzing. We weten echter uit andere (niet-westerse) delen van de wereld dat veroudering helemaal niet gepaard hoeft te gaan met ziekte.
Er zijn ten minste zes aspecten van onze manier van leven die niet goed voor ons zijn. We eten te veel en de verkeerde dingen, we bewegen veel te weinig, we slapen te kort en van slechte kwaliteit, we hebben chronische stress, we roken en, tot slot: we drinken (te veel) alcohol. Bovendien zijn er overal om ons heen giftige stoffen, die we (zonder dat we dat merken) inademen, opeten en via onze huid binnen krijgen. De laatste jaren is steeds duidelijker geworden dat al deze leefstijlcomponenten, ieder op hun eigen manier, een ‘systemische’ ontsteking veroorzaken. Die ontsteking verhoogt de kans op vrijwel alle niet-overdraagbare ziekten. Of we ziek worden en welke ziekte we uiteindelijk krijgen, wordt voor een belangrijk deel bepaald door onze genen en door de bacteriën in onze darm (die bij iedereen verschillen).
Aan het verouderingsproces en onze genen kunnen we (nog) niet veel doen. Maar leefstijl en darmbacteriën kunnen we weldegelijk gunstig veranderen.
Een voedingspatroon met minder door de industrie geproduceerde voeding, meer groente, fruit en noten, en matig vlees, vis en melkproducten, is goed voor onze gezondheid en voor de planeet. Veel meer matig intensieve inspanning (fietsen, traplopen, wandelen), beter stress management, ongeveer 8 uur op vaste tijden slapen, niet roken en zéér beperkt alcohol (tot 1 consumptie per dag, en niet 7 alleen in het weekeinde!) zou heel erg veel ziekte voorkomen.
Volwassenen hebben meer dan een kilogram aan bacteriën in hun darmen. Die bacteriën produceren stoffen die van groot belang zijn voor het functioneren van ons lichaam. Er zijn veel verschillende soorten, die allemaal andere stoffen maken. Sommige zijn gunstig, andere schadelijk. Onze leefstijl bepaalt in hoge mate welke bacteriën het goed doen in onze darm. Verkeerde voeding, te weinig beweging, chronische stress en alcohol bevorderen de groei van schadelijke bacteriën, die de kans op ziekte verhogen.
De industrie weet precies welke voeding we lekker vinden. Zoet, vet en zout. We houden daar zo van, omdat zoet staat voor suiker, vet voor calorieën en zout voor natrium. Suiker is niks anders dan glucose, onze belangrijkste brandstof. Vet is de belangrijkste alternatieve brandstof en natrium is van enorm belang voor onze vochtbalans en spier- en zenuwfunctie. Al deze stoffen hebben we dus hard nodig om te overleven en ze moeten uit onze voeding komen. We hebben miljoenen jaren geleefd van voeding die direct van de natuur komt, en suiker, vet en zout komen heel weinig voor in natuurlijke voeding! Suiker zit alleen in rijp fruit en honing, vet vooral in dierlijk vlees en beenmerg, en zout met name in voeding uit de zee. Als we in vroeger tijden dergelijke voeding vonden, moesten we er dus vooral veel van eten om onze voorraden aan te vullen.
En toen kwam de industriële revolutie, nu 250 jaar geleden. Sindsdien ontwikkelen we technieken om onze biologische driften maximaal te bevredigen. We voegen aan van alles suiker, vet en zout toe. Vooral omdat we het lekker vinden. Maar hoewel het hier dus gaat om belangrijke voedingsmiddelen, is te veel ervan apert ongezond. En veel eten is er, ook door de techniek, altijd en overal. Onze biologische voorkeuren kunnen we nu dus maximaal bevredigen, terwijl dat vroeger volkomen onmogelijk was. Er was immers nooit veel eten. Die biologische driften komen door de techniek als een boemerang op ons terug.
Hetzelfde geldt voor zitten. In de oertijd gingen we zitten als we voldoende voedsel hadden verzameld, om energie te sparen voor tijden van voedselschaarste. Biologisch gedreven gedrag dus. Maar zitten konden we niet veel, want we waren de hele dag bezig met het zoeken naar voedsel. Vandaag hebben we, gedreven door onze voorkeur voor rust, een samenleving gecreëerd waarin we ons voor vrijwel niets meer lichamelijk hoeven in te spannen. Ook dat komt als een boemerang terug.
En dan is er de consumptiemaatschappij. Economisch moeten we voortdurend groeien. We vragen in die context ongelooflijk veel van onszelf. Dat geeft veel stress. Prikkels van het internet dragen ook sterk bij aan de onrust die veel mensen voelen. We worden geleefd door onze omgeving, ook in termen van voedselkeuze overigens. We eten wat beschikbaar is of prominent wordt aangeboden. Vrije keuze is in principe uiteraard mogelijk, maar ongelooflijk lastig!
Met het preventieakkoord beogen partijen het gebruik van alcohol en tabak en de prevalentie van overgewicht in 2040 fors te hebben verminderd. Daartoe werden afspraken gemaakt, die weliswaar op naleving worden gecontroleerd door het RIVM (hoewel dat voor 2020 nog niet is gebeurd voor zover ik kan nagaan), maar geen consequenties hebben bij onvoldoende voortgang. We moeten ons realiseren dat we gedreven werden door onze biologie bij de inrichting van onze samenleving. Dat blijkt nu erg ongezond voor onszelf en voor de planeet. Als we de nodige verandering vrijblijvend aan ‘de markt’ overlaten, voorspel ik dat dat onvoldoende gaat werken. De markt wordt gedreven door wat wij willen (en dat is ongezond), en wij leven naar wat de markt ons biedt. We zijn verworden tot slaven van de markt en hebben politieke sturing nodig, die in een democratische samenleving uiteraard gedragen moet worden door een meerderheid van de bevolking. Het pijnlijke is dat op rationele gronden maatregelen nodig zijn die tegen onze biologische natuur ingaan. Het zal dus heel wat overtuigingskracht kosten om een meerderheid van de bevolking te overtuigen van het belang van die maatregelen. Maar zolang we met z’n allen niet bereid zijn de markt met een stok te slaan als er onvoldoende verandert, zijn akkoorden niet meer dan een symbolisch doekje voor het bloeden.
