Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat. Eén van de voordelen van decentralisatie is dat het bestuur dicht bij de burger is georganiseerd. De gedachte hierachter is dat inwoners zich zo beter gehoord voelen. Burgers worden op lokaal niveau vertegenwoordigd door gemeenteraadsleden, die zij op straat kunnen tegenkomen en wellicht persoonlijk kennen. Maar kunnen gemeenteraadsleden de vertegenwoordigende, controlerende en kaderstellende taken in deze hectische tijd, waarin de ene crisis de andere in razend tempo lijkt op te volgen, nog naar behoren uitvoeren? Of moeten we vaststellen dat sprake is van een bedreiging van de lokale democratie?
Aan de hand van een aantal praktijkvoorbeelden zal ik nader ingaan op deze vraag.
Tijdens de coronapandemie waren de maatregelen om het virus in te dammen in eerste instantie opgenomen in noodverordeningen van de afzonderlijke veiligheidsregio’s. Dit had tot gevolg dat de voorzitter van de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond, de burgemeester van Rotterdam, bevoegd was om in bijvoorbeeld Capelle aan den IJssel een horeca-inrichting een last onder bestuursdwang in de vorm van een last tot sluiten op te leggen. Dit omdat de exploitant de regels van de noodverordening had overtreden. Gemeenteraden van deze gemeenten die bij deze noodverordeningen dan wel de op grond daarvan genomen besluiten bedenkingen of vragen hadden, konden daarvoor niet hun eigen burgemeester en wethouders ter verantwoording roepen. Uiteraard konden zij in hun eigen raadsvergaderingen wel vragen opwerpen of hun ongenoegen uiten, maar zonder dat daarop een directe reactie kwam van degene die het besluit had genomen. Dit veranderde pas nadat de coronamaatregelen werden opgenomen in de Tijdelijke wet maatregelen covid-19. Hiermee werden de burgemeesters van de eigen gemeenten weer verantwoordelijk voor de handhaving van de coronamaatregelen. Zij konden dus ook weer door hun eigen raadsleden ter verantwoording worden geroepen.
Een soortgelijke situatie doet zich structureler en langduriger voor wanneer gemeenten taken uitvoeren via gemeenschappelijke regelingen. Dit gebeurt bijvoorbeeld op het gebied van het sociaal domein. Enerzijds bestaat er een breed gedeelde consensus over het feit dat het uitvoeren van gemeentelijke taken in gemeenschappelijke regelingen onvermijdelijk is. Anderzijds zijn raadsleden niet tevreden over hun mogelijkheden en middelen om besluitvorming op regionaal niveau (voldoende) te beïnvloeden. (1) Dit klemt temeer als het gaat om regelgeving, zoals de drie decentralisaties in het sociaal domein, waarbij de wetgever er welbewust voor heeft gekozen om de uitvoering zo dicht mogelijk bij de burger te leggen.
Er ging de afgelopen periode geen dag voorbij waarop de media niet berichtten over de schrijnende situatie van vluchtelingen in en rondom het asielzoekerscentrum in Ter Apel. Of men deze situatie aanduidt als een vluchtelingencrisis, een beleidscrisis of nog anders, hangt sterk af van de plaats die men inneemt op het politieke spectrum. Ik ga hier verder niet op in omdat het mij daar in dit stuk niet om gaat. Waar het mij om gaat, is het aankopen van het hotel in de gemeente Tubbergen door het kabinet, zonder daarin het college en de burgemeester te kennen. Terwijl toch het college verantwoordelijk is voor de ruimtelijke ordening en de burgemeester voor de handhaving van de openbare orde en veiligheid. En zij zijn dus ook de degenen die door de democratisch gekozen gemeenteraad ter verantwoording kunnen worden geroepen.
En dan de opvang van asielzoekers. Het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Nieuwegein stuurde half juli 2022, op de laatste dag voor het zomerreces, een brief aan de gemeenteraad waarin het aangeeft dat elke veiligheidsregio een taakstelling heeft gekregen om de schrijnende situatie in Ter Apel op te lossen. (2) In de brief meldt het college onder meer dat het de mogelijkheid onderzoekt om, in het kader van de crisisopvang van asielzoekers, een boot af te meren in Nieuwegein. Op die boot zouden honderd tot tweehonderd vluchtelingen de komende vier tot zes maanden kunnen verblijven.
Eind augustus, dus ruim anderhalve maand later, tijdens een avond ter voorbereiding van een raadsvergadering, laat de verantwoordelijk wethouder weten dat het college pas nadere informatie zal verschaffen aan de raad als er duidelijkheid is over het afmeren van het schip. Hoewel de wethouder dit niet met zoveel woorden zegt, klinkt toch steeds in haar woorden door dat het college eigenlijk niet anders kan en doet wat goed is. De raad en ook de inwoners van Nieuwegein moeten nog maar even geduld hebben. Opnieuw een voorbeeld van een situatie waarin het voor de gemeenteraad lastig is zijn vertegenwoordigende, controlerende (en kaderstellende) taak krachtig uit te voeren.
Rechtvaardigen bovenstaande actuele voorbeelden de conclusie dat de gedecentraliseerde eenheidsstaat, die Nederland nog altijd is, zijn langste tijd heeft gehad? Bestaat de kans dat, ook gezien de lage opkomst bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen in maart 2022, de democratisch gekozen gemeenteraden op niet al te lange termijn verdwijnen en er een eind komt aan de lokale democratie? De toekomst is onzeker, maar één weten we wel: deze gebeurtenissen staan niet op zichzelf. Laten we ze zien als wake up calls voor gemeenteraden om hun positie aan het hoofd van de gemeente krachtig ter hand te nemen.
Meer weten? Bekijk de cursus De Gemeentewet en de Algemene wet bestuursrecht: reikwijdte, werking en onderscheid van Joke de Wit.
Bron: http://pruimpraat.nl/wp-content/uploads/Griffie-Essay-4-Raad-in-regio-in-raad-1.pdf, p. 1.
Bron: https://nieuwegein.bestuurlijkeinformatie.nl/Reports/Document/aae8762f-022e-495d-9055-65c2ea53775b?documentId=debc5c7c-6021-4912-9820-8988814fbfc9.
