Sinds januari 2024 maakte ik de overstap van de Jeugdzorg naar de Gehandicaptenzorg. Een andere sector in een andere regio. En ook al zijn de sectoren nog zo verschillend, op hoofdlijnen kampen ze met dezelfde uitdagingen. Vanuit een verwonderende blik reflecteer ik op wat ik zie. In de sector, de organisatie maar bovenal in de maatschappij. In dit artikel licht ik de verwondering rondom de maatschappij eruit. Naast de reflectie doe ik een aantal suggesties in anders denken en handelen, wat in mijn beleving de mensen die zorg ontvangen ten goede kan komen.
In de Westerse wereld houden we wel van gemiddeldes. Zo’n beetje alles wordt erin uitgedrukt.
De groei en ontwikkeling van onze kinderen bij het consultatiebureau bijvoorbeeld en de cijferlijsten in het onderwijs. Gemiddeldes. Als mens moet je vooral zorgen dat je daar vlakbij scoort. Dan is de acceptatiemogelijkheid het grootste en de weerstandmogelijkheid het kleinst. Maar is dat wel ‘de bedoeling?’.
Gemiddeldes geven ons houvast. Vooral in het beoordelen van een collectief. De optelsom delen door het aantal individuen is fijn en duidelijk. Op een collectief kunnen we tenminste sturen en managen. Mocht je nu teveel afwijken van het gemiddelde als individu, dan kijken we wat er mis is. Waarom je afwijkt. Een afwijkende IQ grens, achterblijvende motorische vaardigheden of ander bijzonderheden. Wees dan welkom in de specialistische zorg, als de afwijkingen die gediagnosticeerd zijn daartoe leiden.
In de afgelopen 60 dagen denk ik vaak terug aan een van mijn hoogleraren die over gemiddeldes sprak. Hij was er niet zo’n voorstander van. Zijn zinsnede galmt af en toe na in mijn hoofd: ‘Als je zelf met jouw hoofd op een brandend gasfornuis ligt en jouw voeten toevallig in de vriezer, dan zal je gemiddeld best 37 graden zijn, maar of het goed met je gaat is allerminst zeker.’
Het voelt niet comfortabel maar laten we stoppen met het denken in gemiddeldes.
Met gemiddeldes loslaten op een gehele groep doe je heel veel individuen tekort. En juist dat staat acceptatie, openheid en de mogelijkheid tot inclusie in de weg. Kijken we met een gemiddelde bril vanuit een maatschappij naar de Gehandicaptenzorg dan vallen alle mensen aldaar en masse erbuiten. Weg inclusie. Hooguit mag men participeren. Een beetje meedoen. We zijn het alle mensen verplicht, inclusief onszelf, om elk individu te includeren. Het zorgt voor een gevoel erbij te horen, en dat dit een fundamenteel gevoel is van het mens zijn werd al door talloze wetenschappers onderzocht (1).
Buiten een gemiddelde maatschappij vallen, vraagt worstelen en vechten om er terug in te komen óf kan leiden tot apathie. En als die worsteling dan leidt tot agressie hebben we helemaal de poppen aan het dansen. Dan kan het zomaar zo zijn dat de maatschappij je ook nog eens ziet als een (jonge) crimineel.
Zo sprak ik Peter (2). Peter is autistisch. Hij vindt, uitgaande van een gemiddeld persoon, een heleboel veel lastiger dan dat gemiddelde personage. Sociaal contact, oogcontact, het grotere geheel snappen en een wereld die onvoorspelbaar en veranderlijk is. Het is niet aan hem besteed. Details daarentegen, structuren opzetten en doen wat je belooft wél. Bovendien heeft hij het talent om zeer goede foto’s te maken. Ik nam hem vanwege dat laatste talent mee op werkbezoek. Peter vertelde dat zijn basisschool, een kleine school in een dorp, hem voorzag van een individuele behoefte en daarmee was het een toptijd voor hem geweest. Die basisschool heeft toch maar even dat zelfvertrouwen een boost gegeven én heeft kunnen kijken naar hem als individu.
Op het middelbaar onderwijs viel hij echter uit. Tot drie keer toe. Want een collectieve benadering paste hem niet. Hij werd gefrustreerd, boos en begon aan zichzelf te twijfelen. Nu is hij inmiddels 21. Geen diploma op zak en wel een legio aan talenten. Hij heeft geaccepteerd dat hij dat diploma niet gaat halen. Hij geeft gastlessen op een sociale opleiding om duidelijk te maken hoe anderen hem het beste kunnen helpen. Vanuit zijn ervaring. Dat is normaliter een baan, maar omdat Peter geen diploma heeft én omdat Peter niet in een gemiddelde past, krijgt hij er een vergoeding voor en een bos bloemen. Die bloemen geeft hij dan aan zijn moeder, die er gelukkig enorm blij mee is.
Het is te gek voor woorden. In een krappe arbeidsmarkt zouden mensen moeten staan te springen om Peter. Met slingers en ballonnen zou hij zijn eerste dag ontvangen worden. Zijn nieuwe fotocamera zou al klaarliggen en na een fenomenale proeftijd wordt dat contract omgezet naar een contract voor onbepaalde tijd. Hij doet niet alleen mee, maar hij past in de maatschappij.
Maar nu even niet. Niet gemiddeld wijkt af, is spannend en soms zelfs eng. En dus laten we hem vooral beperkt meedoen in de maatschappij. Want als we echt eerlijk zijn, accepteert de gemiddelde persoon in die gemiddelde maatschappij de persoon Peter niet. Willen we ooit de stap maken naar meer acceptatie, saamhorigheid en inclusie dan hoort daar een acceptatieplicht van de gemiddelde maatschappij bij. De acceptatie dat net zoveel mensen niet gemiddeld zijn.
Als we in staat zijn minder belang te hechten aan collectieve gemiddeldes, maar juist te kijken naar individuen worden mensen uiteindelijk kansrijker. Er wordt namelijk niemand meer uitgesloten. Er is niet iets aan de hand, men wijkt alleen af van wat een gemiddeld persoon in die samenleving meebrengt. Of we dan spreken over geaardheid, culturele achtergrond of cognitieve vermogens. Alles is goed en pas een probleem als je die zelf ervaart.
De weg naar inclusie, naar écht onderdeel zijn van een maatschappij gaat hand in hand met het lef anders te kijken. Anders, dus zonder gemiddeldes. Anders, van collectief naar individueel. Laten we dus houvast vinden in dat individu en ons daarbij comfortabel gaan voelen. Want zoals Protagoras (3) in 490 voor Christus al betoogde: ‘De mens is de maat van alle dingen.’.
Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments As a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497- 529
Peter is een gefingeerde naam.
Protagoras is een Griekse filosoof waarover Plato schreef in zijn boek. Plato (2009). Protagoras. Oxford University Press. Oxford, UK.
