Wat betekent Prinsjesdag 2022 voor de zorg en het sociaal domein? Vier experts buigen zich over de Miljoenennota 2023. Wat valt hen op?
“Preventie en minder aanspraak op ouderenzorg. Fundamentele keuzes in de Miljoenennota, maar gaan die wel samen?”
De donkere wolken pakken zich samen boven deze derde dinsdag van september en de Miljoenennota 2023 valt dan ook met de deur in huis: oorlog, inflatie en toenemende bestaansonzekerheid stellen ons voor lastige dilemma’s. De regering zit klem tussen directe investeringen om te voorkomen dat bepaalde bevolkingsgroepen financieel door de hoeven zakken en de noodzaak van langetermijnhervormingen.
De plannen voor zorg vallen dit jaar vooral in die laatste categorie. Eerst het kerncijfer: de netto Rijksuitgaven voor 2023 zullen ruim 372 miljard euro bedragen. Daarvan gaat zorg goed zijn voor nog net geen 100 miljard (!) euro. Het is dus noodzakelijk om, voor zover mogelijk, gezondheid te versterken én de vraag naar zorg te verminderen. Tot dusver eigenlijk niets nieuws.
Interessant aan deze Miljoenennota is echter dat er een fundamentele, tweeledige, verandering in gang wordt gezet die zorg voor ouderen zal raken. De regering zet namelijk enerzijds in op ‘preventie’ met onder meer het Nationaal Preventieakkoord en hoopt daarmee de behoefte aan zorg op termijn te verminderen. Het doel is een ‘gezonde generatie in 2040’. De demografische impact van preventie op ouderen is duidelijk: meer bewegen nu betekent minder behoefte aan de scootmobiel of traplift in de toekomst (althans in theorie).
Tegelijkertijd wordt er indirect ingezet op het afbouwen van de zorgvraag bij de huidige generatie ouderen. Hiertoe het programma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen (WOZO). De kernleus: ‘zelf als het kan; thuis als het kan; digitaal als het kan’. Dit programma zit ferm in het spoor van de Wmo, met dien verstande dat als het aan de regering ligt, de zorgbehoefte afneemt.
Beide fundamentele keuzes moeten mijns inziens positief beschouwd worden. Ik vraag mij wel af of niet éérst intensief op preventie ingezet moet worden, voordat nagedacht wordt over het inperken van ouderenzorg. Valt er straks geen generatie tussen wal en schip?
‘’Uitzonderlijke indexatie uitkeringen, maar gemeenten in de wachtkamer’’
Een veelbesproken koopkrachtingreep is dat het kabinet het minimumloon ophoogt met 10,15%. Met de indexatie stijgen ook de uitkeringen mee: de AOW, UWV-uitkeringen zoals WW, WIA en Wajong, en natuurlijk de Participatiewet. De verhoging van het minimumloon kost liefst 3,2 miljard euro. Dat is een forse handreiking aan minima; sinds de invoering van het minimumloon in 1969 is er slechts eenmaal een grotere indexatie geweest: in juli 1974 met 14% (cijfers CBS) (1).
Maar wat valt op? Het macrobudget voor bijstand gaat niet stijgen. Sterker nog: het gaat dalen, vanwege een dalende werkloosheid. Hoe valt dat te rijmen met de grote indexatie? Het Rijk heeft ervoor gekozen om de indexatie van de bijstandsuitkeringen pas per 1 oktober 2023 ‘toe te kennen’ aan het macrobudget voor gemeenten, zoals bij een reguliere loon- en prijsbijstelling.
Dit levert gemeenten problemen op in de uitvoering. Gemeenten zullen de fors hogere uitkeringen liefst negen maanden moeten voorfinancieren. Gedurende die tijd hebben zij slecht zicht op wat hun definitieve budget gaat worden, zeker ook doordat er zomaar nog een forse aanvullende indexatie kan volgen per 1 juli 2023, als de lonen en prijzen blijven stijgen. De definitieve budgetten worden pas bekend op een moment dat het College in feite al niet meer kan sturen op de uitgaven (voor 2023).
Ik kan deze keuze van het Rijk ook niet goed rijmen met de financiële afspraken binnen de overheid. De indexatie is voor een groot deel een beleidsmatige keuze en geen reguliere indexatieronde. Voor een beleidsmatige ingreep hoort direct budget te worden toegekend aan gemeenten, zeker in deze uitzonderlijke tijden. Maar blijkbaar maakt het uit dat de beleidsingreep op de bijstandsprijs betrekking heeft, in plaats van op de volumes. Want in dat laatste geval is de regel dat gemeenten wel direct extra budget krijgen.
Het is te prijzen dat het kabinet de bijstandsuitkeringen laat meestijgen met de minimumlonen, maar laat gemeenten dan niet negen maanden in de wachtkamer zitten.
https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/08/vijftig-jaar-minimumloon
‘’Tout va très bien Madame la Marquise… ‘’(1)
In 1935 zong het orkest van Ray Ventura een protestlied over de falende politiek in een wereld die in vlammen staat. De markiezin belt haar butler James vanuit een zonnige vakantielocatie en vraagt hoe het op het thuisfront gaat. ‘Alles onder controle’ zegt de butler. Om daarna strofe na strofe te onthullen dat het paard van de markiezin overleden is… en later toe te voegen dat dit kwam omdat de stal afgebrand was… om tenslotte schoorvoetend toe te voegen dat dit gebeurde nadat het kasteel in vlammen was opgegaan, haast niet het vermelden waard, omdat… de markies zelfmoord had gepleegd nadat hij vernomen had failliet te zijn. Maar buiten dit is eigenlijk alles onder controle…
COVID (oorzaak van een verdubbeling van de prevalentie van angst en depressie bij jongeren), de klimaatcrisis, de oorlog in Ukraïne en recent, tot overmaat van ramp de energie-schulden-crisis, drijft zelfs vrienden en buren tot wanhoop. In de miljoenennota richt de overheid zich vooral op het betaalbaar houden van de financiële crisis. Maar er komt een vloedgolf aan extra psychisch lijden met nieuwe noden over ons heen. Voor veel burgers is de vraag hoe ze deze stress mentaal kunnen overleven.
Oplossingen worden gezocht in de traditionele ggz, die weliswaar noodzakelijke bijdragen levert, maar zwaar tekortkomt. Tot overmaat van ramp geven veel professionals de strijd op (brain drain). Het bewustzijn groeit, ook bij beleidsmensen, dat de ggz een 2de spoor nodig heeft, zoals onder andere door GEM (2) ontwikkeld wordt. Het 2de spoor empowert burgers om elkaar-ondersteunende initiatieven te nemen. Ze vertrouwt hiervoor op een overheid en een professionele ggz, die hen niet in de steek laat. Inspiratie voor de burger-cocreatie van een publieke ggz komt o.a. uit de Conventie voor de Rechten van Personen met een Handicap van de VN. Implementatie kost niet veel geld. Maar vraagt wel om een visie die radicaal grenzen verlegt en mensen niet verwaarloost maar de autonomie van mensen bevordert door hen kansen te bieden. Maar voor deze noodzakelijke redesign van de participatiemaatschappij blijft deze overheid in gebreke. Terwijl uitstellen om een grensverleggend participatiebeleid te ontwikkelen, niets minder is dan een mensenrechtenschending. En hier ligt een taak voor het parlement die erop moet toezien dat geen mensenrechten worden geschonden. Ook zij falen. Hoe gaan we dit ooit aan ons nageslacht uitleggen…
youtube.com/watch?v=Yr48kBqwVdA
Eco-systeem Mentale Gezondheid
‘’Miljoenennota 2023 – nadruk op curatieve en ouderenzorg’’
Op Prinsjesdag presenteerde het kabinet de plannen en de begroting voor het komende jaar in de Miljoenennota 2023. Als het om zorg gaat, staat ook dit jaar de Miljoenennota in het kader van het op lange termijn betaalbaar houden van het Nederlandse zorgstelsel. Door de dubbele vergrijzing (de groep ouderen wordt in Nederland relatief steeds groter én de gemiddelde leeftijd komt steeds hoger te liggen) stijgen de kosten van de zorg de komende decennia sterk. Er zijn met de huidige organisatie van de zorg dan steeds meer mensen nodig om die zorg te verlenen, terwijl er juist steeds minder mensen beschikbaar zijn – we stevenen af op een zorginfarct en dit is nu al te merken. Ik voorspel alvast dat dit een thema is dat in de komende tien Miljoenennota’s terug zal komen.
De Miljoenennota 2023 bespreekt twee maatregelen om de problemen te lijf te gaan: het ‘integraal zorgakkoord’ (IZA) waarover al veel gesproken is, en het programma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen (WOZO). Speerpunten hierin zijn preventie (inzetten op zo lang mogelijk gezond blijven), de zorg aantrekkelijk houden voor personeel, en digitalisering en andere innovaties omarmen. Maar ook ‘normaliseren’ (niet elke klacht vraagt medisch specialistische zorg) en zorg langer thuis bieden. Het adagium van het programma WOZO voor de toekomst van de ouderenzorg is ‘zelfstandig als het kan, thuis als het kan, digitaal als het kan’. Daarbij benoemt het kabinet dat deze aanpak er nog niet voor gaat zorgen dat de zorg betaalbaar en uitvoerbaar blijft. De kosten blijven stijgen, alleen minder hard dan zonder deze maatregelen. Ook toekomstige kabinetten moeten ‘weloverwogen keuzes’ maken, en dit vergt in de toekomst onderzoek naar ‘verdergaande beleidsopties’ op het terrein van aanspraken en eigen betalingen. Op termijn zijn veel fundamentelere heroverwegingen over toegang naar zorg en (eigen) financiering van zorg onvermijdelijk.
Wat mij het meeste opvalt in deze Miljoenennota is dat de genoemde maatregelen vooral gaan over de door zorgverzekeraars betaalde zorg (curatieve zorg en WLZ). Nergens in de Miljoenennota is er specifieke aandacht voor Wmo of jeugdzorg. Waar het programma WOZO nog raakt aan de gemeentelijke ouderenzorg, komt vooral de jeugdzorg er bekaaid vanaf. Voor de plannen van het kabinet met Wmo en jeugdzorg moeten we in de rijksbegroting van het ministerie van VWS duiken. Daar lezen we de plannen – die overigens al eerder bekend werden gemaakt. Het kabinet is bezig met de herziening van de eigen bijdrage systematiek in de Wmo, onderzoekt standaardisatie als wapen tegen administratieve lasten, en kijkt naar de (kosten)effectiviteit van voorzieningen. Voor jeugdzorg verwijst de begroting naar de Hervormingsagenda Jeugd, waarin VWS met gemeenten, aanbieders en cliënten in 2023 doorgaat met opstellen en uitwerken van noodzakelijk geachte hervormingen. Ten aanzien van jeugdzorg dus weinig nieuws in de Miljoenennota. Wellicht geen verrassing, maar toch teleurstellend voor deze sector.
