Ruim twee jaar lang heeft ons leven in het teken gestaan van de COVID-19-pandemie. De kranten schreven over jongeren die kampten met burn-outverschijnselen, depressies en eenzaamheid. Niet iedereen had echter evenveel last van deze crisis. De meeste jongeren lieten mentale veerkracht zien; zij bleken flexibel en adaptief om te gaan met de gevolgen van de lockdowns en bleven mentaal gezond. Zo’n soort mentale veerkracht lijkt welhaast een superkracht: zij die veerkrachtig zijn kunnen gewoon beter om gaan met stress. Maar is dat wel zo?
Veerkracht is geen superkracht. Veerkracht gaat over het proces van behoud van mentale gezondheid in reactie op een stressvolle gebeurtenis. (1) Dit kan gaan over mentaal gezond blijven of worden tijdens een stressvolle ervaring, maar ook over mentaal welzijn terugkrijgen een poosje nadat de stressor heeft plaatsgevonden. Wat maakt dat mensen veerkrachtig zijn hangt af van een heel scala aan factoren, waarbij we persoonlijke factoren en factoren in de (sociale) omgeving onderscheiden.
Voorbeelden van persoonlijke factoren zijn je ‘genen-pakket’, of de hormonale reactie van je lichaam op stress. Factoren uit de (sociale) omgeving zijn bijvoorbeeld steun van ouders, of van vrienden, maar ook de cultuur van het land waarin je woont, en de periode waarin we leven. (2) Al deze factoren noemen we veerkracht factoren. (1) (3) Ter illustratie, vertellen we het verhaal van Sjors (gefingeerde naam):
|
Sjors is 14 jaar oud en woont met zijn moeder in Utrecht. Zijn moeder heeft een stemmingsstoornis, maar dat is goed onder controle. Sjors maakt zich wel zorgen, vooral op de dagen dat zijn moeder niet uit bed komt en niet naar werk gaat.
|
Doordat Sjors makkelijk praat, niet continue stress ervaart en een sociaal netwerk heeft dat hem helpt, heeft hij zich positief kunnen aanpassen aan zijn thuissituatie. Deze veerkracht-factoren vallen weg wanneer de coronacrisis uitbreekt. Hij ervaart stress door de mentale problemen waarmee zijn moeder worstelt. Deze chronische stress leidt tot een langdurige activatie van het stress-systeem, wat tot gevolg heeft dat stress-gerelateerde hormonen in hoge mate aanwezig blijven in het bloed en het brein van Sjors. Dit heeft nu, maar ook later, gevolgen voor de werking én ontwikkeling van zijn brein. (4) Steun die Sjors van school krijgt, samen met een andere vorm van vriendschap, maakt dat Sjors minder stress ervaart en daardoor uiteindelijk weer een goede mentale gezondheid krijgt.
Dit voorbeeld laat zien dat neurobiologische factoren, steun van vrienden en school en de tijd waarin wij leven van invloed zijn op hoe wij veerkrachtig kunnen functioneren; nu, en in de toekomst.
Omdat veerkracht afhankelijk is van een breed scala aan persoonlijke en omgevingsfactoren, is het duidelijk waarom veerkracht niet met één simpele test kan worden gemeten. Waar je koorts meet met een thermometer en iemands hartslag met een stethoscoop, kun je veerkracht niet meten met een enkele (online) test of vragenlijst. Dat zou een te beperkt beeld geven van het concept veerkracht.
Maar er zijn wel manieren om in kaart te brengen hoe veerkrachtig iemand is. Dat leggen we hieronder uit. Veerkracht bestaat uit mentaal welzijn tijdens en na stress. Je moet hiervoor dus mentaal welzijn en de stressor meten. Voor het meten van mentaal welzijn is het belangrijk dat je mentaal welzijn zowel voor als na de stressvolle gebeurtenis meet. Op die manier kun je meten hoe iemand reageert op een stressor, en zo onderzoeken of zijn/haar mentaal welzijn hetzelfde bleef of afnam, en na hoe lang het welzijn weer was zoals vanouds. Dat laatste noemen we de herstelperiode. Het is belangrijk om meerdere indicatoren van mentaal welzijn te meten. Wanneer je bijvoorbeeld alleen naar depressiviteit kijkt, kun je bijvoorbeeld angstklachten missen, of andersom.
Ten slotte is het belangrijk om ook de stressor te meten, om zo te kijken naar mentaal welzijn in vergelijking met anderen die hetzelfde hebben meegemaakt. Want, alle jongeren zaten thuis tijdens (delen van) de coronacrisis, maar niet alle jongeren hadden zoals Sjors een zieke moeder. Wanneer Sjors even goed functioneert als een leeftijdsgenoot met een veilige thuissituatie, dan laat Sjors meer veerkracht zien: hij doet het beter dan verwacht gegeven de ernst van de stressor die hij heeft meegemaakt.
Veerkracht is dus geen persoonlijke superkracht, maar een proces dat gaat over het behoud van mentaal welzijn tijdens of na een stressvolle gebeurtenis. Factoren die veerkracht versterken liggen zowel binnen de persoon, alsmede in de omgeving waarbinnen deze persoon zich bevindt. En het feit dat veerkracht wordt ondersteund door factoren die binnen en buiten jezelf liggen is erg belangrijk. Dit betekent namelijk dat we allemaal wat kunnen doen voor de veerkracht van de mensen om ons heen. Dus praat, spreek af, steun en lach met vrienden en familie: dat is je echte superkracht!
1. Kalisch R, Baker DG, Basten U, et al. The resilience framework as a strategy to combat stress-related disorders. Nat Hum Behav. 2017;1(11):784-790. doi:10.1038/s41562-017-0200-8
2. Ioannidis K, Askelund AD, Kievit RA, Van Harmelen AL. The complex neurobiology of resilient functioning after childhood maltreatment. BMC Med. 2020;18(1):1-16. doi:10.1186/s12916-020-1490-7
3. Breda AD Van. A critical review of resilience theory and its relevance for social work. Soc Work. 2018;54(1).
4. Tamnes CK, Herting MM, Goddings A, et al. Development of the cerebral cortex across adolescence : A multisample study of interrelated longitudinal changes in cortical volume , surface area and thickness. J Neurosci. 2017;37(12):3402-3412. doi:10.1523/JNEUROSCI.3302-16.2017
5. Fritz J, de Graaff AM, Caisley H, al E. A Systematic Review of Amenable Resilience Factors That Moderate and/or Mediate the Relationship Between Childhood Adversity and Mental Health in Young People. Front Psychiatry. 2018;9(June). doi:10.3389/fpsyt.2018.00230
6. van Harmelen AL, Blakemore SJ, Goodyer IM, Kievit RA. The Interplay Between Adolescent Friendship Quality and Resilient Functioning Following Childhood and Adolescent Adversity. Advers Resil Sci. Published online 2020. doi:10.1007/s42844-020-00027-1
7. Van Harmelen AL, Kievit RA, Ioannidis K, et al. Adolescent friendships predict later resilient functioning across psychosocial domains in a healthy community cohort. Psychol Med. 2017;47(13):2312-2322. doi:10.1017/S0033291717000836
