Het is momenteel crisis in de geestelijke gezondheidszorg in Nederland en de coronapandemie heeft die crisis pijnlijk duidelijk gemaakt, vooral onder jongeren en jongvolwassenen.(1) Het gaat om een toename van eenzaamheid, somberheid, slaapproblemen, angst, dwang en eetstoornissen. Er is waarschijnlijk naast de coronacrisis sprake van meerdere oorzaken zoals financiering van de zorg, aanbodgerichtheid van de GGZ en gebrek aan ervaren medewerkers. Zo is er in Nederland een alarmerend tekort aan traumatherapeuten, met wachtlijsten tot soms een jaar. Toch is een belangrijk aspect onbelicht gebleven, en dat is dat zingeving in onze maatschappij minder op de voorgrond is komen te staan als gevolg van welvaart en materialisme. In 2020 promoveerde Roy Dings op een proefschrift over herstel in de GGZ.(2) Zijn onderzoek geeft aan op welke wijze we kunnen bijdragen aan herstel.(3,4) Het is jammer dat we niet genoeg luisteren naar de boodschap die doorklinkt in zijn proefschrift, want van therapie alleen word je niet beter.
Zelfmanagement als weg uit de crisis
Dings betoogt dat de huidige behandelwijzen in de GGZ bijdragen aan zelfstigmatisering en de problemen niet oplossen, maar juist continueren. Hij geeft aan dat minder afhankelijkheid van het aanbod en meer zelfmanagement een weg uit deze zelfstigmatisering en een pad naar herstel kunnen zijn. Dings pleit voor meer zingeving in de GGZ, en adresseert dat met behulp van drie vragen:
Wat is voor jou van waarde?
Wat past bij jou?
Wat geeft je kracht?
Wat is voor jou van waarde?
Onze samenleving is geen waardevrije gemeenschap, en hoe verschillend je ook over waarden kan denken, ze vormen een morele motor voor groei. Hoogleraar Michael Schermer spreekt in zijn boek The Moral Arc over ‘to flourish’; tot bloei komen als een fundamentele menselijke behoefte. Bij gebrek aan waarden is het leven echter een dorre woestijn en neigen we naar materialisme om het gebrek aan waarden en leegheid te overdekken. Ook binnen de psychologie wordt in toenemende mate het belang van waarden onderkent. Een voorbeeld is de belangrijkste motivatietheorie, de Zelfdeterminatietheorie van Richard Ryan en Edward Deci, die aangeeft dat naast verbondenheid en autonomie ‘competentie’ een belangrijke psychologische basisbehoefte is. Competentie ontstaat uit het formuleren en ontwikkelen van waarden die ons onderscheiden als mens. Die waarden helpen ons als een moreel kompas in een voor ons vaak ingewikkelde wereld. Ze helpen ons volgens de Duits-Deense psycholoog Erik Erikson ook om in het reine te komen met onze eigen sterfelijkheid: wie niet voor een ander kan zorgen ontbeert verbondenheid en ervaart eenzaamheid in de laatste fase van zijn leven. Maar juist ook de adolescentie is een ontwikkelingsperiode waarin gezocht wordt naar waarde en zingeving in het leven. Het is dan ook niet verwonderlijk dat op dit moment de geestelijke crisis bij de jeugd groot is. Ze zijn nog op zoek naar wat bij ze past in een maatschappij die is verworden tot een materialistisch doolhof, waarin het moeilijk zoeken is.
Wat past bij jou en wat geeft je kracht?
Ieder mens bestaat uit een unieke mix van biologische en psychologische eigenschappen, en een sociale achtergrond. Naast wat van waarde is, is het ook belangrijk om te zoeken wat bij je past, je kracht geeft en aansluit op je waarden. Zingeving is dus niet alleen het formuleren van waarden, maar ook het ontdekken wat bij je past, je kracht geeft en je kan helpen om tot bloei te komen (flourishing).
Daar ligt ook een belangrijke taak voor ons onderwijs. Ik pleit dan ook voor minder uit je hoofd leren (cognitieve ontwikkeling) en meer ruimte voor sociaal-emotionele en persoonsontwikkeling in zowel het basisonderwijs, het voortgezet onderwijs, het wetenschappelijk onderwijs tot aan het speciaal onderwijs, zoals Gert Biesta voorstelt in zijn boek Het prachtige risico van onderwijs. ‘Zelf doen’ en ‘motivatie’ in plaats van moetivatie, creativiteit in plaats van volgzaamheid.(5) Motivatie en zelfmanagement geven je kracht, en die kracht heb je nodig in deze verwarrende tijd. Onderwijs kan daarin een belangrijke rol spelen.
Zingeving in onderwijs
Maar laat nu in het huidige onderwijs veel zingeving zijn verdwenen. Mijn eigen dochter van zestien, die tegenwoordig van half negen tot vier achter een scherm zit (of ligt), moest laatst een proefwerk maken van 260 Duitse woordjes. Ze ziet momenteel nauwelijks leeftijdsgenootjes meer. Geen wonder dat haar motivatie verdwijnt. ‘Opbrengstgericht werken’ zou de kwaliteit van het onderwijs in ons land moeten opkrikken, maar het holt alleen maar verder achteruit volgens achtereenvolgende rapporten. De opbrengst van het proefwerk een week later was 260 vergeten Duitse woordjes. Het antwoord is voor mij helder, we moeten deze ‘jeugdcrisis’ te lijf met zingeving en beter onderwijs.
Maar laten op dit moment veel kinderen in de GGZ helemaal niet meer naar school gaan onder het motto ‘eerst herstellen’. Elke maand zonder onderwijs vergroot de achterstand op hun leeftijdgenootjes die uiteindelijk niet meer in te halen is, en daardoor verliezen ze perspectief. Eenzamer kan niet. Geen wonder dat volgens de Amsterdamse GGZ het aantal dwangvoedingen met factor twintig is gestegen. Maar in plaats van gedwongen nutridrank kan je beter voor zingeving en motivatie zorgen.
(1) https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/coronadepressies-onder-jongeren-grote-zorgen-maar-vooralsnog-geen-harde-cijfers~b178477f/ ; https://www.parool.nl/nederland/waar-blijft-het-oog-voor-jongeren-tijdens-deze-lockdown~b1ae7c56/
(2) https://hdl.handle.net/2066/214220
(3) https://www.socialevraagstukken.nl/author/roy-dings/
(4) https://www.sociaalweb.nl/blogs/zingeving-in-de-jeugdzorg-en-ggz-minder-moeten-en-meer-mogen
(5) https://www.sig-net.be/uploads/artikels_signaal/signaal_89_2014_moetivatie_of_motivatie.pdf
