Zwaar gedragsgestoord, verward of eenzaam? Nieuw hersenonderzoek laat zien dat we beter moeten luisteren

Negatieve emotionaliteit

Karen Horney’s belangrijkste bijdrage een de wetenschap was haar observatie dat een gebrek aan een warme sociale omgeving en dito opvoeding bijdraagt aan negatieve emotionaliteit (vroeger neurose genoemd) en eenzaamheid. Negatieve emotionaliteit wordt gekenmerkt door angst, pijn, een laag zelfbeeld, depressie, boosheid en agressie, en minder empathie. Het wordt vaak (onterecht) verward met een antisociale persoonlijkheidsstoornis of gedragsstoornis. (1)

Ook zien we vaak rigide gedrag en een vaste mindset (soms verward met autisme), kwetsbaarheid voor trauma (verhoogde gevoeligheid) en herhaalde afwijzingen (microtrauma). Daarbij horen ook verdriet en eenzaamheid (vaak verward met een borderline persoonlijkheidsstoornis), zelfbeschadiging en suïcidale gedachten. Als gevolg daarvan kunnen mensen volgens Horney zich vastklampen aan anderen (moving towards, vaak verward met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis), zich afschermen (moving away, vluchten), vijandig worden naar anderen (moving against, vechten) of verstijven. In het verleden is daar al bij baby-aapjes onderzoek naar gedaan, de zogenoemde aapjes van Harlow.

De aapjes van Harlow

Wegens ethische bezwaren is veel (hersen)onderzoek in het verleden gedaan op dieren. Die heb ik trouwens ook tegen het aapjesonderzoek van Harlow uit 1965. Psychologiestudenten herinneren zich deze experimenten vast wel. Babyaapjes werden gescheiden van hun moeder en hadden in isolatie de keuze tussen een surrogaatmoeder van draadstaal met een flesje melk, of een surrogaatmoeder met een vachtje eromheen. Zodra de babyaap gedronken had wist hij niet hoe snel hij zich weer vast moest klampen aan het vachtje.

Minder bekend is dat de babyaapjes gestoord gedrag gingen vertonen en zichzelf gingen verwonden. Ook als ze weer bij een groep apen werden geplaatst zonderden ze zich af. Sommigen gingen zelfs dood omdat ze niet wilden eten. (2) Dit vormde een basis voor de gehechtheidstheorie. Later onderzoek in Bulgaarse weeshuizen waar baby’s wel netjes werden verzorgd maar geen knuffels kregen, lieten dezelfde resultaten zien. (3) Inmiddels is er de laatste twintig jaar veel hersenonderzoek gedaan, net als naar negatieve emotionaliteit.

Nieuw onderzoek

Wanneer mensen nauwelijks contact hebben met anderen, of alleen functioneel contact met bijvoorbeeld bewakers of hulpverleners, en wanneer er sprake is van een repressief klimaat, gaat dat ten koste van psychologische basisbehoeften verbondenheid, competentie en autonomie. (4) In extreme situaties van sociale isolatie is er bij gevangenen onderzoek gedaan door Jesse Meijers. (5) Hij concludeerde dat het isoleren van gevangenen al na een half jaar leidde tot hersenbeschadiging in de prefrontale cortex en achteruitgang van executieve functies zoals zelfregulatie. Dat laatste wordt namelijk op termijn overgenomen door anderen (externe regulatie). Eva Billen concludeerde dat ook al in haar proefschrift vorig jaar. (6)

We moeten vrezen dat dat ook geldt voor jongeren die langere tijd in een isolatie-unit verblijven of bijvoorbeeld één-op-één begeleid worden. De Amerikaanse sociaal neurowetenschapper John Cacioppo heeft veel onderzoek gedaan naar met name eenzaamheid en concludeert dat ongeveer 26 procent vroeg sterft door eenzaamheid. (7) Ook stress als gevolg van eenzaamheid levert veranderingen op in datzelfde stresssysteem, met onder meer een activatie van de stress-as (hypofyse, hypothalamus-bijnierschorsas) en verslechtering van het immuunsysteem, maar ook kwetsbaarheid voor verslaving en ongevoeligheid voor correctie. (8) Het verbreken van een betekenisvolle band met een ander verergert dit. Dat zorgt weer voor verhoogde waakzaamheid, vijandigheid en negatieve sociale informatieverwerking. (9)

In een recente review van 41 studies door Lam e.a. zien we dat er bij eenzaamheid en sociale isolatie structuurveranderingen in de hersenen optreden. (10) Het gaat dan om volumevermindering van de grijze stof, de werking van de witte stof en een veranderende respons op sociale interactie. Dit heeft met name betrekking op het gebied waar onze sociale en cognitieve zelfregulatie vandaan komt (mediale en dorsolaterale prefrontale cortex). Maar ook ons sociale geheugen (hippocampus), de insula (visuele informatie en emoties), onze emotionele zelfregulatie (amygdala) en de temporale cortex (verwerken van visuele informatie) worden beïnvloed. Waarschijnlijk verklaart dat die veranderende sociale informatieverwerking.

En dat is misschien ook wel waarom de aapjes van Harlow stopten met eten toen ze weer in de groep werden teruggeplaatst: ze zagen andere apen als vijandig en werden heel bang. (11)

En verder

In de wetenschap maakt één zwaluw nog geen zomer, maar recent zijn er nog een aantal studies gepubliceerd die steun geven aan bovenstaande onderzoeken. Zo vonden onderzoekers dat bij sociale isolatie mensen eerder antisociale coping ontwikkelden. (12) Bij mensen die discriminatie ondervonden (herhaalde microtrauma) vonden onderzoekers een hersenbeschadiging in de witte stof van de prefrontale cortex. (13) En in sociale isolatie worden astrocyten (steuncellen) hyperactief, iets wat sociaal leren en geheugen verhinderd. Het effect bleek gelukkig reversibel. (14)

Uit een recent, maar nog niet gepubliceerd onderzoek (heeft u nog van mij tegoed) bleek dat met name in transities – bijvoorbeeld van basis naar middelbaar onderwijs en van instelling naar instelling – eenzaamheid maar ook suïcidale gedachten bevorderen, waarschijnlijk door gestapelde microtrauma’s in combinatie met een verhoogde gevoeligheid. Daarbij spelen negatieve emotionaliteit en met name schaamte – bijvoorbeeld de angst niet te kunnen voldoen aan het beeld van anderen – eenzaamheid, negatieve sociale informatieverwerking en rigide denken een gebrek aan sociaal-emotionele en cognitieve zelfregulatie een belangrijke rol. (15) Herhaalde sociale microtrauma’s zorgen ervoor dat we ons terugtrekken van mensen. Horney had gelijk. In muizen is dit nu onderzocht en het blijkt dat de beloningscentra in onze hersenen, die normaal positief op sociaal contact reageren, kunnen worden geblokkeerd door microtrauma’s. (16)

Kwetsbaarheid en de samenleving: luisteren

Naar schatting is 30 procent verhoogd kwetsbaar voor negatieve feedback en druk door competitie, zo laten meerdere onderzoeken zien. Bij negatieve jeugdervaringen, trauma en herhaalde microtrauma’s gaan ze vaker onderuit. Een hersenbeschadiging in de prefrontale cortex en verminderde zelfregulatie maakt niet alleen kwetsbaar voor agressie, maar ook voor bijvoorbeeld verslaving en herhaald seksueel misbruik, zo laat de recente Prevalentiemonitor Huiselijk Geweld en Seksueel Grensoverschrijdend gedrag (WODC, 2022) zien. (17)

Vaak wijten jongeren wat hen is overkomen aan zichzelf en vertellen ze het niet (self silencing), maar je merkt het in hun gedrag. We kunnen beter naar kwetsbare mensen luisteren in plaats van ze te straffen. Een meisje uit een van mijn interviews vertelde over een incident in een jeugdinrichting: ‘ik flipte toen een leidster mijn haar moest kammen. Ik zei nog: mijn mama doet mijn haar. Toen werd ik gefixeerd en moest ik naar de iso [isolatiecel, red.]’. (18) De groepsleidster zei tegen mij: ‘haar haar moest toch worden gekamd?’

Niet luisteren vergroot de al aanwezige neiging om je van mensen af te keren en een laag zelfbeeld (‘ik ben het niet waard’), en het gebruik van een isoleercel versterkt hun angst, pijn en eenzaamheid. Overigens lijkt momenteel de isoleercel te worden vervangen door een-op-een-begeleiding, vaak door uitzendkrachten. Een hulpverlener merkte op: ‘het lijkt wel de nieuwe Zweedse band [gebruikt om jongeren op bed vast te binden, red.]’.

Gelukkig hebben onze hersenen een groot vermogen om weer te herstellen, maar dat herstelvermogen is niet oneindig. En daar is wel een positief sociaal klimaat voor nodig. Soms lukt dat eerst niet: uit onderzoek blijkt dat een ouder hersengedeelte (BNSD) na veel trauma permanent in de overdrive blijft staan, met als gevolg een posttraumatische stressstoornis en een blijvende sociale angst met beperkte regelmogelijkheden: vechten, vluchten of verstijven. (19) Ik noem dat ‘krokodillengedrag’, omdat krokodillen ook nauwelijks meer regelmogelijkheden voor gedrag hebben dan alleen ‘hap’.

Daar moeten wat aan doen, want dat is in onze samenleving onwenselijk. Wij zijn er niet alleen voor onszelf, maar ook voor elkaar. Daarom is het vanuit de zorgethiek en het recht (Mensen -en Kinderrechtenverdragen) onze opgave om onze samenleving niet alleen in te richten voor de winnaars, maar ook voor hen die het niet hebben getroffen. En kwetsbaarheid is een kenmerk dat maakt dat deze jongeren later vaak bijvoorbeeld uitstekende leraren of zorgverleners kunnen zijn, of onze samenleving kunnen verrijken met kunst. We kunnen beginnen met minder competitie en meer verbondenheid in onze samenleving te creëren. (20) Want iedereen is het waard om ook te worden gezien en gehoord.

1. Van der Helm, GHP., (2021). Contextual correlates of empathy. In: Empathy versus Offending, Aggression and Bullying (London: Routleedge).

2. Vroegkinderlijk trauma vormt vaak de basis voor eetstoornissen later. Zie hiervoor het nieuwe boek: Van der Helm ea. (2023). Herstel van eetproblemen. Amsterdam, SWP.

3. Riddle, S.C. Charles A. Nelson, Nathan A. Fox, and Charles H. Zeanah: Romania’s Abandoned Children: Deprivation, Brain Development, and the Struggle for Recovery. Adolescent Res Rev 2, 151–160 (2017). https://doi.org/10.1007/s40894-016-0032-1

4. Zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci, zie hiervoor Van der Helm, Kuiper & Stams, 2018. Van der Helm, G.H.P.; Kuiper, C.H.Z. & Stams, G.J.J.M. (2018). Group climate and treatment motivation in secure residential and forensic youth care from the perspective of self-determination theory. Elsevier. Children and Youth Services Review, 93, 339-344. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2018.07.028

5. Meijers, J. (2018). Do not restrain the prisoner's brain: Executive functions, self-regulation and the impoverished prison environment. [PhD-Thesis - Research and graduation internal, Vrije Universiteit Amsterdam].

6. Billen, E. (2022). Improving the Understanding of Self-Regulation – Perspectives for Forensic Research and Practice. Dissertatie Universiteit van Tilburg.

7. Bron: https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(18)30142-9/fulltext

8. Bron: https://repository.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1025&context=neuroethics_pubs

9. Van der Helm, G. H. P., Matthys, W., Moonen, X., Giesen, N., Van der Heide, E. S. & Stams, G. J. J. M. (2013). Measuring Inappropriate Responses of Adolescents to Problematic Social Situations in Secure Institutional and Correctional Youth Care: A Validation Study of the TOPS-A. Journal of Interpersonal Violence, 28(8), 1579-1595.

10. Lam, J.A., Murray, E.R., Yu, K.E. et al. Neurobiology of loneliness: a systematic review. Neuropsychopharmacol. 46, 1873–1887 (2021). https://doi.org/10.1038/s41386-021-01058-7

11. Zie voor een uitleg Van der Helm, 2023, Herstel van eetproblemen in het schema op p. 30).

12. Chwaszcz J, Bartczuk RP, NiewiadomskaI, Sławska-Jaroszewska P (2022) Quality of life and prosocial or antisocial coping with resource deprivation: A cross-sectional study of people at risk of social exclusion. PLoS ONE 17(9): e0275234. https://doi.org/10.1371/journal.pone.027523

13. Yi-Ting Cheng, Junsung Woo, Estefania Luna-Figueroa, Ehson Maleki, Akdes Serin Harmanci, Benjamin Deneen. Social deprivation induces astrocytic TRPA1-GABA suppression of hippocampal circuits. Neuron, 2023; DOI: 10.1016/j.neuron.2023.01.015

14. Onyebuchi Okeke, Aziz Elbasheir, Sierra Carter, Abigail Powers, Yara Mekawi, Charles F. Gillespie, Ann Schwartz, Bekh Bradley, Negar Fani. Indirect Effects of Racial Discrimination on Health Outcomes Through Prefrontal Cortical White Matter Integrity. Biological Psychiatry: Cognitive Neuroscience and Neuroimaging, 2022; DOI: 10.1016/j.bpsc.2022.05.004

15. Voor een overzicht zie: Bering, J. (2018). Suicidal: Why we kill ourselves. University of Chicago Press.

16. Li, L., Durand-de Cuttoli, R., Aubry, A.V. et al. Social trauma engages lateral septum circuitry to occlude social reward. Nature, 2022 DOI: 10.1038/s41586-022-05484-5

17. Bron: https://repository.wodc.nl/handle/20.500.12832/3238 p. 11

18. Door meerdere medewerkers vastgehouden, uitgekleed en voorzien van een scheurjurk en in isolatie geplaatst.

19. Avery, S., Clauss, J. & Blackford, J. The Human BNST: Functional Role in Anxiety and Addiction. Neuropsychopharmacol 41, 126–141 (2016). https://doi.org/10.1038/npp.2015.185

20. Zie hiervoor het recente boek van Noreena Herz uit 2020: ‘de eenzame eeuw’ (uitgeverij Spectrum).