Dwangvoeding, anorexia en muisonderzoek: nieuwe inzichten

Er is veel aanleiding om voorzichtig te zijn met het extrapoleren van onderzoek bij muizen naar mensen. Tegelijkertijd kunnen we daardoor op het spoor komen van basale fysiologische mechanismen die misschien iets kunnen zeggen over bijvoorbeeld de (meerdere gecombineerde) oorzaken van ernstige anorexia.

De precieze mechanismen voor het ontstaan van anorexia zijn nog onvoldoende bekend, maar er komt steeds meer duidelijkheid dat onderliggend trauma een belangrijke oorzaak is.(4) Traumareacties kunnen zich uiten in vechten, vluchten of verstijven, en als dat niet kan in vermijden. Een van de hypothesen is dat trauma leidt tot controleverlies en dat daarvoor gecompenseerd wordt door controle ter herwinnen; door niet te eten. Een andere manier om controle te herwinnen is vechten in de vorm van agressie, zowel naar binnen gericht (snijden) om de pijn niet te hoeven voelen als ongecontroleerde woedeaanvallen (dissociatie).

Vluchten en verstijven bestaan vaak uit depressieve coping: een laag zelfbeeld, depressie, angst, sociale isolatie en soms hyperactiviteit. Trauma bestaat niet alleen uit de duidelijke oorzaken van mishandeling, verwaarlozing en misbruik of een geboortetrauma. We zien vaker dat herhaalde microtrauma kunnen leiden tot negatieve jeugdervaringen en gevoeligheid voor het ontwikkelen van eetproblematiek. Twee fysiologische mechanismen kunnen een mogelijk aanvullend antwoord geven in de speurtocht naar de gevoeligheid voor niet eten als coping-reactie. Voor de duidelijkheid: het gaat niet om dun worden, dat is een secundaire betekenis die aan anorexia wordt gegeven om het eigen gedrag te verklaren.

Sympathische activatie

Wanneer we chronische stress ervaren waar we niks aan kunnen doen (aangeleerde hulpeloosheid) verandert ons stress-systeem en worden stressoren moeilijker uitgedoofd. Ons geheugen gaat de dreiging overdrijven(5), met nog meer angst en stress en uiteindelijk ook een posttraumatische stressstoornis (PTSS), zo laat recent onderzoek zien.(6) Vervolgens dooft de stressrespons helemaal niet meer uit en gaan we mettertijd hersenafbrekende stresshormonen zoals cortisol produceren. Het lichaam komt dan in een primitieve ‘vecht-vlucht-verstijf’-modus die naar het brein voortdurend alarmsignalen blijft sturen via het sympathische zenuwstelsel, dat voor actiebereidheid zorgt. Handig als je in de oertijd een sabeltandtijger tegenkwam, maar ingewikkeld als die activatie voortduurt als de tijger weg is. Voortdurende activatie van het sympathische zenuwstelsel remt de spijsvertering en zorgt dat je minder honger krijgt. Handig als je moet vluchten, maar minder handig als het gevaar voorbij is. Recent onderzoek laat echter een nieuw stukje van de puzzel zien.

Nachtmerries

Bij PTSS zijn het emotiecentrum en het geheugencentrum (de amygdalae en de hippocampus) betrokken, waardoor er continu ‘overdreven’ alarmsignalen naar de controlecentra van de hersenen (de prefrontale cortex) worden gestuurd. De vergelijking komt van de Portugese neurowetenschapper Antonio Damasio, die de amygdalae en de hippocampus vergelijkt met een op hol geslagen paard en de prefrontale cortex als de onfortuinlijke berijder die de controle kwijt is.

Het gevolg zijn vaak herbelevingen van het trauma en nachtmerries wanneer je droomt tijden het laatste stukje van je slaap (‘REM’-slaap). En het is juist recent muisonderzoek dat misschien weer een stukje van de anorexia puzzel zou kunnen laten zien.

Muisonderzoek

De muisproeven zijn altijd wat op het randje of zelfs net daarover. Ook bij dit muisonderzoek kan je vragen stellen over dierenwelzijn. Muizen werden tijdens hun REM-slaap ruw gestoord en bleken veel minder te gaan eten. Kennelijk was de REM-slaap belangrijk voor eetsignalen. Dat is ook niet raar, want na die REM-slaap word je wakker en krijg je trek in ontbijt. Een mooi mechanisme. Maar die arme muizen kregen geen trek na zo ruw gewekt te worden. Misschien raakt het eetmechanisme van mensen met PTSS ook op dezelfde manier verstoord met een trigger voor anorexia, zo laat recent onderzoek zien.(7)

Kennelijk zijn herbelevingen en veel stress als gevolg van trauma slecht voor de etenslust. Wanneer kinderen in ons land niet eten en gevaarlijk afvallen stoppen we hen in een ziekenhuis met geweld een sonde in hun neus waardoor we vloeibaar voedsel naar binnen persen.

Maar waarschijnlijk is de stress die deze behandeling veroorzaakt wel een extra trauma met nachtmerries en een verdere activatie van het sympathische zenuwstelsel. Bij gebrek aan onderzoek moeten we daarom extra voorzichtig zijn met deze vorm van behandeling. Onderzoekers hebben een nieuwe richtlijn voor dwangvoeding opgesteld met het advies om hiermee zeer terughoudend om te gaan. Want in de jeugdzorg geldt: “baat het niet dan schaadt het wel”.(8)