Zo af en toe beroven jongeren zich van het leven in de gesloten zorg. Vaak was het idee om hen op te nemen in een dergelijke vorm van zorg juist dat ze daar veilig waren, omdat ze daar bijvoorbeeld onder dwang afgezonderd (gesepareerd) kunnen worden. Jongeren afzonderen zou hen ‘veiligheid’ bieden en in leven houden. In een recent verschenen Internationaal artikel van Nederlandse onderzoekers in het gezaghebbende tijdschrift Plos One (1) blijkt echter dat juist gebrek aan echt contact en het separeren van jongeren in de gesloten zorg suïcidale gedachten bevorderd. Waar we denken deze jongeren ‘veiligheid’ te bieden, is dit naar alle waarschijnlijkheid enkel ‘fysieke veiligheid’ en een gebrek aan ‘emotionele veiligheid’. Dat vraagt om een andere aanpak.
Er zijn veel redenen waarom jongeren suïcidale gedachten ontwikkelen. Vaak gaat het om een negatief zelfbeeld, het gevoel te hebben gefaald en schaamtegevoelens. In veel gevallen ligt daar (vroeg)kinderlijk trauma aan ten grondslag, vaak in combinatie met verwaarlozing, mishandeling en misbruik. Ook negatieve jeugdervaringen en gevoeligheid voor de sociale omgeving lijken een grote rol te spelen in de ontwikkeling van suïcidale gedachten. Gepest worden is bijvoorbeeld zo’n negatieve jeugdervaring, iets wat eenzaamheidsgevoelens versterkt. Meisjes zijn in het bijzonder vaak extra kwetsbaar omdat ze vaker het slachtoffer zijn van seksueel misbruik, iets dat ze zichzelf verwijten en niet durven te vertellen (self silencing).
Echter wordt een jongere niet van de ene op de andere dag zó suïcidaal dat hij of zij tegen zichzelf beschermd moet worden. Het begint vaak met zelfbeschadiging (iets wat negatieve gevoelens en eenzaamheid door de pijn even verlicht) en volgt op diverse tempo’s en met verschillende tussentijdse gedragingen met bijvoorbeeld een overdosis paracetamol of rennen naar het spoor. Het gevolg is vaak paniek op school, paniek bij de ouders en bij de jeugdbescherming. Na meerdere pogingen ze te middels lichtere vormen van zorg te helpen, worden ze opgesloten in de Jeugd GGZ of de gesloten jeugdzorg omdat men denkt dat ze daar veilig zijn. In veel gevallen worden deze jongeren uiteindelijk uit huis geplaatst, wat ze aangeven als straf te ervaren.
Medewerkers binnen de gesloten instellingen hebben het druk met jongeren die agressief gedrag vertonen en hebben vaak geen tijd om aandacht te besteden aan de jongere die bang onder een dekentje in de hoek van de leefgroep zit. Als het dan tot een suïcidepoging komt schrikken medewerkers enorm (niet ten onrechte), weten niet meer wat ze moeten doen en zoeken dan net zoals de buitenwereld, naar nog stevigere middelen om een zelfdoding te voorkomen. Niet onbegrijpelijk; geen enkele jeugdzorgwerker is in de zorg gaan werken om tijdens zijn of haar dienst een jongere zichzelf van het leven te laten beroven. Om dit te voorkomen worden deze kinderen daarom, vaak met geweld, uitgekleed en in scheurkleding opgesloten in een separeercel. Hoewel de maatschappij denkt dat dit hen beschermt, worden zij hier geconfronteerd met nog meer eenzaamheid in een periode waarin zij louter nabijheid en emotionele veiligheid nodig hebben. Jongeren ervaren deze plaatsingen vaak traumatisch en moeten voor de verwerking hiervoor later traumatherapie krijgen.
Het nieuwe onderzoek laat zien dat wanneer medewerkers begripvol reageren en luisteren zonder te oordelen (2), jongeren meer verbondenheid ervaren en dit zou wellicht kunnen leiden tot minder suïcidale gedachten. Dat vraagt wel een andere houding van medewerkers. Deze houding, beschreven door de Nederlandse psychiater Jim van Os, vraagt veel compassie en moed bij medewerkers. Dit draagt bij aan het kunnen inleven in de gedachtewereld van deze jongeren en te kunnen vragen: ‘wat is er met je gebeurd’? (3)
Het recent gepubliceerde onderzoek laat daarnaast ook zien hoezeer het separeren van kinderen ze beschadigd. Dit ondersteund eerder gepubliceerd werk, zoals het onderzoek van bijvoorbeeld Jesse Meijers (4). Dit onderzoek laat zien dat een langdurig verblijf in een separeercel tot hersenbeschadiging kan leiden. Minister de Jonge heeft al in 2018 beloofd het separeren af te schaffen maar tot op heden lukt dat onvoldoende, ook niet in de jeugdzorg (5). In sommige gevallen is de wanhoop van medewerkers zelfs zo groot dat een enkele afzondering die kortdurend zou zijn, in duur groeit: van dagen naar weken, maanden en soms verblijven jongeren zelfs een jaar in een afzonderingsruimte of worden langdurig vastgebonden (6). Hoewel het de beroepspraktijk pessimistisch stemt, blijkt vaak na een langdurige plaatsing in de afzondering dat het niet meer goed komt met de jongere; er is te veel (onbewust en onbedoeld) kwaad gedaan.
In de huidige zorg staat vooral het ‘voorzorgprincipe’ (“als ze hier maar niet dood gaan”) op de voorgrond. Dit is een lastige, inmiddels steeds ethischer wordende kwestie, gezien de angstcultuur onder medewerkers en beleidsmakers binnen instellingen mogelijk ook resultaat is van strenge onderzoeken door de inspectie nadat er een suïcide is geweest binnen een instelling. Dit bleek ook uit de recent gepubliceerde studie, waar medewerkers aangaven het gevoel te hebben door een dergelijk inspectierapport enkel voorzichtiger moesten handelen (zie ook het artikel uit Plos One). In de praktijk is echter te zien dat deze jongeren vaak uitbehandeld worden verklaard en naar huis worden gestuurd door de zorg. Een gevolg hiervan is dat zij vaak alsnog komen te overleiden. De Zorgethiek (Ethics of care (7)) gaat juist uit van luisteren en zorgen voor in plaats van ‘voorzorgen’.
Dat vraagt echter veel van medewerkers (en leerkrachten) en hiervoor is goede scholing en ondersteuning nodig. Werken volgens deze andere visie vraagt namelijk van hen dat zij, in plaats van protocollen en veiligheidsplannen, werken middels een kwetsbare opstelling. Dit kunnen zij doen door te luisteren en vooral de zelfregulatie van de jongeren te bevorderen door het stimuleren van verbondenheid, competentie en autonomie zoals de Zelfdeterminatietheorie aangeeft (8). Volgens de Zelfdeterminatietheorie zou het werken op deze manier de motivatie van deze jongeren kunnen vergroten en kunnen bijdragen aan hun herstel. Op deze manier kan ‘zorgen voor’ er wellicht voor zorgen dat jongeren gemotiveerd raken weer bij te dragen aan ‘zorgen voor’ zichzelf en dat zij niet meer ‘uit voorzorg tegen zichzelf beschermd moeten worden’.
Werken op een wezenlijk andere manier kost echter tijd, geld en vraagt goed opgeleide medewerkers. Daarnaast is het ook verschrikkelijk kwetsbaar want het geeft niet voor iedere jongere garantie op succes. Soms is het ook lastig om met deze andere visie jongeren te helpen. Dat ontslaat ons echter niet van de plicht om dit wetenschappelijk onderzoek serieus te nemen en te onderzoeken hoe de resultaten de beroepspraktijk kunnen stimuleren om te werken vanuit ‘zorgen voor’ in plaats van ‘voorzorg’. Een belangrijk aspect om hierin mee te nemen is de angstcultuur en hoe dit mogelijk door overheden in stand wordt gehouden.
Een suicidaal meisje in een separeercel tekende onlangs dit beeld van zichzelf (9) en voegde daaraan toe: ‘Ik wist ook niet wat mezelf overkwam, maar als er maar iemand een arm om me heen had geslagen en gezegd dat het goed met me zou komen, was het anders gelopen’.
https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0283744).
Van der Helm, P. en Klapwijk, G. (2020) Luisteren zonder te oordelen. Pedagogiek in Praktijk, no.117, pp. 22-26.
https://poh-ggz.nl/wp-content/uploads/2018/02/Artikel-Jim-van-O-Tijd-voor-een-Nieuw-Systeem-van-Vragende-Diagnostiek-voor-Psychotische-Stoornissen.pdf
Meijers, J. (2018). Do not restrain the prisoner's brain: Executive functions, self-regulation and the impoverished prison environment. [PhD-Thesis - Research and graduation internal, Vrije Universiteit Amsterdam]. En: frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2015.00043/full
ggznieuws.nl/afschaffen-van-isoleercel-bij-ggz-instellingen-lukt-ondanks-belofte-niet/
Zie hiervoor bijvoorbeeld https://www.hsleiden.nl/binaries/content/assets/hsl/lectoraten/residentiele-jeugdzorg/publicaties/position-paper-tweede-kamer-vs3-1-geconverteerd.pdf
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2015.00043/full
https://nl.wikipedia.org/wiki/Zelfbeschikkingstheorie
Uit: Van der Helm (2018). Leefklimaat voor jeugd en volwassenen. Amsterdam: SWP.
