Is het einde van de lokale democratie in zicht? Joke de Wit en Frank Speel blogden hier eerder vanuit verschillende visies over. Nu gaan ze met elkaar in gesprek en blijkt dat ze het vaker eens dan oneens zijn. Frank: “Ik ben positief ingesteld. Het glas is halfvol, maar we moeten zorgen dat het weer helemaal vol raakt. Dat gaat niet vanzelf.”
In een blog op PONT | Zorg & Sociaal schetste Joke de Wit, docent, adviseur en onderzoeker staats-, bestuurs- en sociaalzekerheidsrecht vorig jaar een aantal zorgelijke ontwikkelingen in de lokale democratie (1). Gemeenteraadsleden kunnen hun vertegenwoordigende, controlerende en kaderstellende taken steeds minder goed uitvoeren, zo stelde ze, en worden soms zelfs helemaal buitenspel gezet. Programmamanager Lokale Democratie (VNG) bij Netwerk Democratie in Actie Frank Speel schreef daarop een tegenreflectie waarin bij betoogde dat het einde van de lokale democratie nog lang niet in zicht is en dat zijn vertrouwen groot blijft (2). Tijd voor een dubbelinterview waarin Joke en Frank in gesprek gaan over de stand van de lokale democratie.
Een van de ontwikkelingen die de gemeenteraad buitenspel kan zetten, zijn beslissingen die vanuit de veiligheidsregio’s worden genomen. Bijvoorbeeld de noodverordeningen in coronatijd, of zoals nu voor het aanpakken van de asielcrisis. Frank: “Door gebruik te maken van de structuur van de veiligheidsregio’s wordt de rol van gemeenteraden per definitie kleiner. De Wet veiligheidsregio’s is juist bedoeld voor crises, voor kortstondige rampen. Terwijl het nu langdurig wordt ingezet. Je merkt dat het systeem begint te schuren, piepen en kraken. Opvang vindt altijd lokaal plaats, je hebt de gemeenteraad nodig omdat je met je inwoners het gesprek wilt voeren. De gemeenteraad staat als eerste overheid het dichtst bij de burgers. Hoe langer je zaken via de veiligheidsregio of het Rijk probeert te regelen, hoe ingewikkelder het gesprek wordt dat je als gemeente met je inwoners wilt voeren.”
Joke maakt zich zorgen over de afstand die voor betrokkenen ontstaat. “Waar kunnen omwonenden terecht als zij bezwaren hebben? Bijvoorbeeld de restauranthouder in Krimpen die moest sluiten omdat hij de coronamaatregelen had overtreden? Deze sluiting was opgelegd door de voorzitter van de veiligheidsregio.” Volgens haar begint het bij het Rijk. “Het Rijk besluit dat de veiligheidsregio’s, ook bij een dergelijke langdurige crisis, in de lead zijn. Dat zou men anders moeten doen. Onze democratie stoelt al ruim 170 jaar op het huis van Thorbecke. Dat was altijd heel goed, maar ik heb de indruk dat er inmiddels wat slordig mee wordt omgegaan. Niet zozeer vanuit gemeenten of provincies, maar vooral door het Rijk.”
Een vergelijkbare situatie doet zich voor bij de gemeenschappelijke regelingen. Zodra de gemeenteraad niet meer zelfstandig kan besluiten over onderwerpen, neemt zijn kracht af. Joke: “Dit zie je met name in het sociaal domein. Dat is een veel te beleidsrijk terrein om via regionale regelingen te organiseren. Je kunt best dingen via gemeenschappelijke regelingen regelen, maar doe dat alleen met beleidsarme zaken waar het vooral gaat over uitvoering, zoals beslissingen over vuilophaaldiensten. Daar is kaderstelling veel minder nodig. De wet is er vorig jaar op aangepast, met als doel om de positie van de gemeenteraad te versterken (3). Maak daar gebruik van, zou ik zeggen.”
Volgens Frank is de paradox het feit dat je ‘beseft dat je moet samenwerken, maar daardoor je eigen gemeenteraad buitenspel zet’. Zeker nu er steeds meer taken en verantwoordelijkheden op gemeenten afkomen. “De uitvoerbaarheid is voor gemeenten een reëel probleem.”
Daarnaast zijn er meer (potentiële) bedreigingen voor de (lokale) democratie. Zoals een lage verkiezingsopkomst, intimidatie en geweld, ondermijning, rechts-extremisme en anti-overheidsextremisme (door NCTV eind vorig jaar genoemd in het Dreigingsbeeld) (4). Frank: “Het is vandaag de dag niet makkelijk om raadslid te zijn. Ook zag je bij de laatste verkiezingen dat het vertrouwen van de kiezer in de democratie aan het dalen is. Daar maak ik me wel zorgen over. Het komt niet automatisch goed.” “Hoe is dat wantrouwen ontstaan?”, vraagt Joke zich af. “Ligt dat aan de gemeentelijke politiek? Of is het vooral een landelijke kwestie? Ik denk dat laatste. Een driehonderd dagen tellende formatie en een dichtgetimmerd regeerakkoord dragen in mijn ogen niet bij aan het vertrouwen.”
In de ogen van inwoners is er vaak maar één overheid, zegt Frank. “Dat maakt het ingewikkeld. Tegelijkertijd zie ik dagelijks hoeveel energie er is bij raden en colleges om aan de slag te gaan en te werken aan het vertrouwen. Voor mij is het glas halfvol, we moeten zorgen dat het weer helemaal vol raakt. Dat gaat niet vanzelf.”
Joke beaamt dat er meer voor nodig is. Wat haar betreft zouden raadsleden serieuzer mogen kijken naar hun eigen ondersteuning. “Zo zou je kunnen inzetten op een stevigere positie van de griffie, die de raad ondersteunt. Het hele ambtenarenapparaat werkt voor het college, en maar zelden voor de raad.” Frank sluit zich daarbij aan. “Gelukkig zie je dat deze discussie volop wordt gevoerd; niet alleen in gemeenten, maar ook met het ministerie van BZK en de Vereniging van Griffiers. Bij gemeenteraden zit altijd een stukje verlegenheid om dingen voor zichzelf te regelen.” Onnodig, vindt Joke. “Maak vooral gebruik van de ondersteuning die er is. Zet je fractiebudget in om je te laten bijstaan of coachen. Het is er niet voor niks. Zeker niet als je het hebt over een grotendeels lekenbestuur.”
Een andere quick win is volgens Frank het inzetten van (digitale) participatiemiddelen om meer mensen te laten meedoen. “In coronatijd hebben we gemerkt dat we een diversere groep bereiken door mensen online te betrekken, zoals jongeren. En die laatste groep hebben we hard nodig; zij zijn de ambassadeurs voor morgen.”
Zou het om te zorgen dat je wat makkelijker grote blokken krijgt in de gemeenteraad een idee zijn om eens te denken over een kiesdrempel? Joke gooit de knuppel in het hoenderhok. “Dat zou minder fragmentatie opleveren en een stabielere democratie.” Op dit punt is Frank het niet met Joke eens. “Het is een gewetensvraag. Je ziet in de praktijk vaak problemen ontstaan bij kleine partijen om alles te kunnen bolwerken. Tegelijkertijd vind ik het mooie en kleurrijke aan onze democratie dat het voor iedereen mogelijk is om mee te doen. Daarbij: lokale partijen beginnen vaak met één zetel en krijgen de kans om te groeien. Soms ook niet. Maar ze vertegenwoordigen altijd een bepaalde stem, die ook gehoord moet worden.”
Wat is er nodig om de toekomst van de lokale democratie gezond te houden? En te voorkomen dat gemeenteraden verdwijnen, zoals Joke als angstbeeld opwerpt. Volgens Frank vraagt dat dagelijks onderhoud. “We moeten elke dag investeren in de lokale democratie. Dat begint bij de vaardigheden en het gedrag van politici. Zij moeten iedere dag laten zien dat ze goede dingen doen voor hun eigen omgeving. Op de korte termijn denk ik dat we het met de dingen die we nu doen kunnen volhouden. Voor de langere termijn vraag ik me af of er voldoende mensen geïnteresseerd kunnen houden voor de lokale politiek, om raadslid te worden. Dat is wel een zorg.”
Dat geldt ook voor kiezers, aldus Joke. “In hoeverre kun je spreken van een volksvertegenwoordiging als de opkomst steevast laag is? Dat is een spanning waarin de democratische rechtsstaat zich voortdurend bevindt. Dat komt mede door een van de pijlers van die democratische rechtstaat: het legaliteitsbeginsel, oftewel het uitgangspunt dat de overheid alleen iets mag als het daarvoor uitdrukkelijk de bevoegdheid heeft gekregen. Dat maakt ons systeem sterk, maar het is tegelijkertijd een valkuil. Als ik naar de toekomst kijk, denk ik dat er iets moet gebeuren in de relatie tussen lokaal en centraal. Er moet echt aan het vertrouwen worden gewerkt. Ik zie dat minister Bruins Slot daar hard haar best voor heeft gedaan. Dat lukt echter alleen als haar collega’s dat beleid niet afbreken.”
Volgens Frank worden extremen steeds meer uitvergroot, via traditionele en sociale media. “We moeten nadenken hoe we de stille meerderheid weer kunnen bereiken. Ik geloof daarbij echt in inwonersparticipatie.” Joke: “Het is daarbij cruciaal dat je ook aan mensen uitlegt waarom je soms niks met hun ideeën doet. Daarnaast moet je ook de minderheid serieus blijven nemen. Dat sneeuwt op dit moment een beetje onder, wat tot gevolg heeft dat mensen afhaken.” Frank sluit aan bij de oproep om beleid uit te leggen: “Het is de kerntaak van de politiek dat je kunt uitleggen waarom je iets doet. Het ontbreekt vaak aan tijd, wil of durf om dat te doen. Een mooi voorbeeld uit mijn tijd als wethouder: aan het eind van een bewonersavond kwam een mevrouw naar me toe die zei: ‘Ik ben het niet met u eens, maar ik vertrouw u wel.’” Joke: “Dat vertrouwen moet van twee kanten komen. Ook ambtenaren staan dagelijks in dienst van burgers. Een beetje empathie van de kant van ambtenaren doet wonderen.”
1. https://sociaalweb.nl/nieuws/is-het-einde-van-de-lokale-democratie-in-zicht/
