Van snappen naar proberen te begrijpen

Aanleiding

“Verhalen geven zin en betekenis aan ons leven. Door verhalen te vertellen en ernaar te luisteren, verbinden we ons met elkaar. Ieder van ons heeft zijn eigen verhaal.”, aldus koning Willem Alexander in zijn Kerstoespraak. Hoewel die behoefte tot dit vertellen en delen breed leeft vinden velen het erg moeilijk om met lijden en overlijden om te gaan. Dat concludeert ook de Raad Volksgezondheid & Samenleving (RVS) in haar inspiratieadvies ‘Stervelingen. Beter samenleven met de dood’: “De tragiek en het lijden die gepaard gaan met sterven, kunnen als een schok aankomen. Mensen weten vaak niet hoe ze moeten reageren op een sterfgeval in de omgeving. Ze voelen zich onthand.” De RVS nodigt de Nederlands samenleving uit hierover met elkaar in gesprek te gaan. Door middel van deze notitie willen wij ‘deelnemen’ aan dit gesprek.

Historische ontwikkeling

Als we nadenken over, ziekten en (over)lijden dan is het goed hierover na te denken in historisch perspectief. In de Gouden Eeuw was er naast welvaart ook groot leed. Immers, waar de mens kwam daar kwam de zwarte rat en ook de pest. Dagelijks stonden families en gemeenschappen elkaar bij omdat er sprake was van lijden en ruw. Dit doet denken aan het ‘noaberschap’ in de noordelijke provincies waarbij je als dorpsgenoten elkaar terzijde stond. Niet alleen bij de bouw van een boerenschuur maar ook bij ziekte en overlijden. De verschuiving van noaberschap naar individualisering in combinatie met geprofessionaliseerde zorg betekent dat ziekte en (over)lijden tot voor kort geen onderdeel meer leek te zijn van ons leven met als gevolg dat we hier moeilijk mee om kunnen gaan.

Van snappen naar begrijpen

Een vaak gehoorde uitdrukking wanneer iets wordt verteld is “Ik snap het!”. Met snappen wordt het objectieve doorgronden bedoeld: je snapt hoe een apparaat werkt. Begrijpen gaat daarentegen over het gevoelsniveau, het aanvoelend en invoelend snappen. Het verschil tussen snappen en begrijpen komt pijnlijk openbaar als het gaat om meeleven bij ziekte, lijden en rouw. Onze opleiding, levenservaring en overtuigingen staan niet zelden een onbevangen luisteren naar en betrokkenheid met onze kwetsbare naaste in de weg. Die ‘ervaringsbril’ belemmert vaak een goed zicht en een zuiver waarnemen waardoor wij mogelijk tot op zekere hoogte wel snappen maar niet kunnen begrijpen wat onze zieke medemens of naaste in rouw meemaakt en doorworstelt.

Daarom zijn er wandelaars (meelevers) nodig. Meeleven betekent namelijk luisteren, zien en gezien worden, erkenning, rust, oog voor de gesprekspartner en zijn levensomgeving. Meeleven kan stilzwijgend zitten of voortgaan betekenen, zonder routebeschrijving of eindtijd. Luisteren, een gesprek tijdens of na de wandeling is vaak genoeg om woorden te vinden bij je gevoelens, om je levensgeschiedenis te herschrijven, nieuwe verlangens en een nieuwe toekomst onder ogen te zien. Meeleven en luisteren al geeft erkenning, herkenning en weten dat je er mag zijn wie je bent.

Voorwaarden communicatie

Dat brengt bij een complex onderwerp als communicatie. Bij communicatie, en zeker als het gaat over gevoelens rondom gezondheid, verdriet, verwachtingen, dan gaat het niet alleen om de feitelijk gebruikte woorden maar ook om de houding, betrokkenheid etc. Dat maakt praten over grote levensvraagstukken bijzonder en ook kwetsbaar. Tijd, veiligheid en geborgenheid zijn dan belangrijke ‘randvoorwaarden’. Allereerst niet (aan)horen, maar luisteren naar wat de ander te zeggen heeft. Dat vereist tijd, betrokkenheid en empathie.

Dat brengt ons tot zien en luisteren. Om namelijk te kunnen informeren, inventariseren, waarderen en waarde toevoegen moet je ook kunnen zien en luisteren. En daarbij gaat zien verder dan kijken, omdat kijken zich beperkt tot waarnemen en we bij zien weten en begrijpen wat we waarnemen. En dat geldt ook voor horen en luisteren. Bij horen komt informatie vanuit onze omgeving of van onze gesprekspartner tot ons maar bij luisteren willen we begrijpen wat betrokkene ons echt wil vertellen. Dan weet de zieke mens of rouwdragende zich gezien, gehoord en begrepen en kan daadwerkelijk een verdiepend gesprek worden gevoerd en een start worden gemaakt met het opnieuw doorleven in ernstig gewijzigde omstandigheden.

M.P. (Pauline) Aalbers-Blankenstijn (1978) is coördinator van de Stichting Als kanker je raakt. Haar echtgenoot overleed in 2018 aan kanker.

Mr. C.P.W. (Peter) van den Berg (1974) is getrouwd en kreeg op zijn 39^ste de diagnose ‘ziekte van Parkinson’. Peter publiceert en geeft regelmatig gastcolleges over de impact van een chronische ziekte.