De huidige Nederlandse verzorgingsstaat loopt vast in eenzijdige veronderstellingen over het leven en het gedrag van burgers. Denk daarbij aan het beeld van frauderende burgers in de toeslagenaffaire of juist de aanname dat zo lang mogelijk thuis blijven wonen een waardig bestaan ten goede komt. De invloed van dergelijke mensbeelden in politiek en beleid reikt zo ver dat het de relatie tussen burgers en overheid beschadigd heeft. Dat constateert de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS) in het essay ‘Machtige Mensbeelden’.
Mensbeelden achter wetten zijn sterk sturend op hoe overheden en verzekeraars mensen met een hulpvraag tegemoet treden. Zo wordt bijvoorbeeld vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) verwacht dat burgers ondersteuningsvragen zoveel mogelijk zelf in hun sociale netwerk oplossen, terwijl de Wet langdurige zorg (Wlz) uitgaat van patiënten die ontzorgd moeten worden door de overheid op het gebied van zorg, inkomen en huisvesting. En waar de Zorgverzekeringswet (Zvw) als mensbeeld heeft dat de verzekerden kritische zorgconsumenten zijn die op de zorgmarkt hun behandelaar uitkiezen, wordt vanuit de Participatiewet weer verondersteld dat we met potentiële profiteurs of fraudeurs te maken hebben. Mensbeelden schuiven zo over elkaar heen; de werkelijkheid is veel complexer en genuanceerder
Eenmaal vastgelegd in wet- en regelgeving verstarren mensbeelden in de bureaucratische logica van onze verzorgingsstaat. Wat begint als een opvatting over het leven en het gedrag van burgers, verwordt tot een algemeen geldende standaard waarvan nog maar moeilijk af te wijken is. Burgers herkennen zichzelf steeds minder of helemaal niet meer in het gemaakte beleid. Voorzitter Jet Bussemaker: “Met als gevolg dat het vertrouwen in de overheid afneemt en mensen zich niet gehoord, gezien en geholpen voelen in hun kwetsbaarheid. Starre en conflicterende mensbeelden dringen mensen in de verdrukking. In het ergste geval kan dit zelfs vernederend uitpakken zoals in de toeslagenaffaire is gebleken”.
Met dit essay laat de Raad zien hoe politieke en beleidsmatige keuzes en aannames over het leven en het gedrag van burgers doorwerken tot in de haarvaten van de uitvoering van dat beleid: tot in ontmoetingen met burgers zelf.
Meer manoeuvreerruimte in de praktijk eist van politici en beleidsmakers om telkens voorbij wetten en regels naar mensen te kijken. Zo ontstaat er ruimte voor tegenmacht, die in de praktijk nodig is om van een dominant mensbeeld af te wijken. Daarnaast zitten mensbeelden niet alleen in wet -en regelgeving, maar ook in de individuele beroepsuitoefening in de praktijk. Het politiek en beleidsmatige streven naar een prototype burger kan tot gevolg hebben dat professionals in de praktijk de plank misslaan omdat het vaak lastig is omdat er -naast de verantwoording over staand beleid – geen ruimte is om bijvoorbeeld tegenstrijdige belangen af te wegen.
Het organiseren van tegenmacht is nooit af – en de urgentie ervan is groot. Van het afkalvende vertrouwen van burgers in de overheid tot het politieke debat over de houdbaarheid van de Wmo, van de afwikkeling van de toeslagenaffaire tot het hervormen van de zorg voor de jeugd: het nieuwe kabinet én de nieuwe gemeenteraden zien zich de komende tijd geconfronteerd met grote kwestie die direct raken aan de waardigheid van mensen. En dus hebben zij de dure taak om ervoor te zorgen dat ze wetten en regels maken – of juist schrappen – die ruimte scheppen om recht te doen aan de diversiteit van het leven van burgers.
Op maandag 13 december biedt de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS) zijn eindejaarsessay Machtige Mensbeelden tijdens een symposium aan Marcelis Boereboom, Secretaris-Generaal van VWS, aan. Onder andere André Bosman (voorzitter van de Tijdelijke commissie Uitvoeringsorganisaties), Esmah Lahlah (wethouder van de gemeente Tilburg) en Amma Asante (voorzitter van de Landelijke Cliëntenraad) zullen hun visie op dit actuele thema geven.
Lees hier het essay.
